واکاوی فقهی حقوقی امکان تبعیض در حق حبس در فقه اسلامی، حقوق ایران و رویه قضایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی-مشهد مقدس

2 دانش آموخته سطح 4 حوزه علمیه خراسان-مشهد مقدس

3 گروه حقوق دانشگاه علوم اسلامی رضوی-مشهد مقدس

10.22081/jf.2025.70415.2861

چکیده

از جمله مسائل مورد اختلاف در حق حبس (موضوع ماده 377 ق. م) امکان تبعیض در حق حبس است؛ به تعبیر دیگر، در فرض عمل یکی از طرفین قرارداد به انجام بخشی از تعهد به‌صورت ناقص، وضعیت حقوقی حق حبس طرف مقابل چگونه است؟ این موضوع در میان فقهای اسلامی محل اختلاف بوده و رویکردهای متعددی بیان شده است. قانون‌گذار ایران اما در ماده 377، ظاهرا گرایش به رویکرد بقای کامل حق حبس دارد. اگرچه مواد 371 و 533 قانون تجارت، نگرش تبعیض را تأیید ‌‌می‌کنند. رویه قضایی نیز بر بقای حق حبس تا هنگام ایفای تعهدات قراردادی به‌صورت کامل تأکید ‌‌می‌کند. برررسی‌های پژوهش حاضر که مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی بوده و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به گردآوری و تحلیل اطلاعات پرداخته است، نشان ‌‌می‌دهد رویکرد بقای کامل حق حبس با مبانی فقهی و حقوقی و اقتضائات مبادلات تجاری سازگاری بیشتری دارد و این نگاه را وجود دلایلی مانند رعایت مبنای تشریع حق حبس، رعایت عدالت معاوضی، افزایش انگیزه و اطمینان طلبکاران و سرمایه‌گذاران، منع سوء استفاده از حق، اقتضای قاعده تبعیت عقد از قصد و اقتضای قواعد عام اولیه و ثانویه، سیره عقلا و هدف علم حقوق اعتبار می‌بخشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Jurisprudential and Legal Analysis of the Possibility of Discrimination in the Right of Retention in Islamic Jurisprudence, Iranian Law, and Judicial Practice

نویسندگان [English]

  • محمدعلی سعیدی 1
  • mahdi miri 2
  • معظمه صفرزاده 3
1 استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی-مشهد مقدس
2 دانش آموخته سطح 4 حوزه علمیه خراسان-مشهد مقدس
3 گروه حقوق دانشگاه علوم اسلامی رضوی-مشهد مقدس
چکیده [English]

One of the contentious issues regarding the right of retention (as addressed in Article 377 of the Iranian Civil Code) is the possibility of discrimination in its application. In other words, if one party to a contract partially fulfills their obligation, what is the legal status of the other party’s right of retention? This issue is subject to differing opinions among Islamic jurists, and multiple approaches have been proposed. The Iranian legislator, however, appears to adopt the view of full preservation of the right of retention in Article 377, although Articles 371 and 533 of the Commercial Code endorse a more discriminatory view. Judicial practice also tends to uphold the right of retention until full performance of contractual obligations. This research, conducted using a descriptive-analytical method and based on library sources, demonstrates that the view supporting the full preservation of the right of retention is more consistent with jurisprudential and legal foundations, as well as with the requirements of commercial transactions. This position is supported by arguments such as: adherence to the rationale behind legislating the right of retention, maintaining commutative justice, enhancing the motivation and security of creditors and investors, preventing misuse of rights, aligning with the principle that contracts follow intent, and conforming to general primary and secondary legal principles, rational convention (sirat al-‘uqala), and the objectives of legal systems.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Right of retention
  • performance of obligations
  • commutative justice
  • collection of payment
  • discrimination in rights

مراجع

* قرآن کریم
ابن عابدین، محمد أمین بن عمر بن عبد العزیز عابدین الدمشقی الحنفی. (1412ق- 1992م). رد المحتار على الدر المختار (الطبعة: الثانیة). بیروت: دار الفکر.
اردبیلى، احمد بن محمد‌. (1403ق‌). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
اصفهانی، محمدحسین .(1418ق). حاشیه کتاب المکاسب. قم: أنوار الهدی.
امامى، سید حسن (بی‌تا). حقوق مدنى.‌ تهران: انتشارات اسلامیه‌.
الأنصاری، زکریا بن محمد بن زکریا، زین الدین أبو یحیى السنیکی. (بی‌تا). أسنى المطالب شرح روض الطالب. مصدر الکتاب : موقع الإسلام http://www.al-islam.com
الأنصاری، زکریا بن محمد بن أحمد بن زکریا، زین الدین أبو یحیى السنیکی. (بی‌تا). الغرر البهیة فی شرح البهجة الوردیة. بی‌جا: المطبعة المیمنیة.
الأنصاری، زکریا بن محمد بن زکریا، زین الدین أبو یحیى السنیکی. (بی‌تا). أسنى المطالب فی شرح روض الطالب. بی‌جا: دار الکتاب الإسلامی.
الأنصاری، زکریا بن محمد بن زکریا، زین الدین أبو یحیى (بی‌تا). الغرر البهیة فی شرح البهجة الوردیة. مصدر الکتاب : موقع الإسلام http://www.al-islam.com.
باشا، محمد قدری. (1308ق- 1891م). مرشد الحیران إلى معرفة أحوال الإنسان (الطبعة: الثانیة). بی‌جا: المطبعة الکبرى الأمیریة ببولاق.
بحر العلوم، سیدمحمد. (1404ق). بلغة الفقیه (چاپ چهارم). تهران: نشر مکتبة الصّادق.
بیات، فرهاد؛ بیات، شیرین. (1397). شرح جامع قانون مدنی. تهران: انتشارات ارشد.
تبریزی، میرزا جواد. (1416ق). ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، سیدمحمود هاشمى (1417ق). معجم فقه الجواهر. (چاپ اول) ‌بیروت: ‌الغدیر للطباعة و النشر و التوزیع‌.
الجمل، العلامة الشیخ سلیمان. (بی‌تا). حاشیة الجمل على المنهج لشیخ الإسلام زکریا الأنصاری. بیروت: دار الفکر.
حلّى (علامه)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (1414ق‌). تذکرة الفقهاء‌‌(ط- الحدیثة) (چاپ: اول‌). قم: مؤسسه آل البیت^.
الحنفی، زین الدین ابن نجیم. (بی‌تا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق. بیروت: دار المعرفة.
خمینى، سید روح اللّه موسوى. (1421ق). کتاب البیع‌ (چاپ اول) تهران: ‌مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى&.‌
الدَّمِیری أبو البقاء الشافعی، کمال الدین، محمد بن موسى بن عیسى بن علی (1425ق - 2004م). النجم الوهاج فی شرح المنهاج (المحقق، لجنة علمیة، الطبعة الأولى). جدة:
دار المنهاج.
السرخسی، محمد بن أحمد بن أبی سهل شمس الأئمة. (1414ق - 1993م). المبسوط. بیروت: دار المعرفة.
سمرقندی، علاءالدین محمد. (1405ق). تحفه الفقها. بیروت: دارالکتب العلمیه.
الشروانی، عبد الحمید. (بی‌تا). حواشی الشروانی على تحفة المحتاج بشرح المنهاج. بیروت:
دار الفکر.
صفا، محمدعلی .(1388). حق حبس، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، 5(20)، صص 59 - 88.
طاهرى، حبیب الله .(1418ق‌). حقوق مدنى (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن .(1407ق). تهذیب الأحکام (چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الاسلامیه.
طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن‌. (1387ق‌). المبسوط (چاپ سوم). تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
عاملى، کرکى (محقق ثانى) .(1414ق‌). جامع المقاصد فی شرح القواعد‌ (چاپ دوم‌). قم: مؤسسه آل البیت^.
عاملى، محمد بن حسن .(1409ق‌).‌ تفصیل وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه. قم: مؤسسه آل البیت^.
عیسای تفرشی، محمد؛ پارساپور، محمدباقر ؛ محقق داماد، سیدمصطفی. (1387). تأثیر اجرای جزئی یا ناقص تعهد بر حق حبس با مطالعه تطبیقی در حقوق برخی کشورهای اروپایی، فصلنامه مدرس علوم انسانی، 3(12)، صص 93 - 112.
القرطبی الشهیر بابن رشد الحفید، أبو الولید محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد. (1425ق - 2004م). بدایة المجتهد ونهایة المقتصد. القاهرة: دار الحدیث.
کاتوزیان، ناصر. (1385). دوره مقدماتی حقوق مدنی، درس‌هایی از عقود معین. (ج1، چاپ نهم). تهران: گنج دانش.
الکاسانی الحنفی، علاء الدین، أبو بکر بن مسعود بن أحمد .(1406ق - 1986م). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع (الطبعة: الثانیة). بیروت: دار الکتب العلمیة.
الکاسانی، علاء الدین .(1982). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع. بیروت: دار الکتاب العربی.
الماوردى، العلامة أبو الحسن .(بی‌تا). کتاب الحاوى الکبیر. بیروت: دار النشر - دار الفکر.
المرداوی الدمشقی الصالحی الحنبلی، علاء الدین أبو الحسن علی بن سلیمان .(بی‌تا). الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف (الطبعة الثانیة). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
میری، مهدی؛ کرمی، فرزانه؛ ناصری فورگ، محمدیوسف. (1403). واکاوی فقهی حقوقی وثیقه گذاری برای دیون آینده، فصلنامه علمی پژوهشی فقه، 31(117)، صص 104-136.
نائینی، محمدحسین .(1413ق). المکاسب و البیع. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
نائینی، محمدحسین .(1427ق). منیة الطالب فی شرح المکاسب (چاپ دوّم). قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
نجفى، محمد حسن .(1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام (چاپ هفتم‌). بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌.
النووی، أبو زکریا محیی الدین یحیى بن شرف .(1405ق). روضة الطالبین وعمدة المفتین. بیروت: المکتب الإسلامی.
النووی، أبو زکریا محیی الدین یحیى بن شرف .(بی‌تا). المجموع شرح المهذب (مع تکملة السبکی والمطیعی). بیروت: دار الفکر.
https://neshast.eadl.ir
https://wikihoghoogh.net

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 08 آذر 1403
  • تاریخ بازنگری: 19 اسفند 1403
  • تاریخ پذیرش: 09 تیر 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار