بررسی ادله فقهی قاعده بودن معاشرت به معروف

شاهیاری حیدرلو, زهرا; علاسوند, فریبا

doi:10.22081/jf.2025.70015.2845

بررسی ادله فقهی قاعده بودن معاشرت به معروف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ طلبه جامعه الزهرا

² هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده قم

10.22081/jf.2025.70015.2845

چکیده

اگر «معاشرت به معروف» به‌عنوان قاعده فقهی اثبات شود، راهگشای بسیاری از مسائل مستحدثه در باب حقوق زوجین است. این نوشتار به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی ادله قاعده بودن آن می‌پردازد. ادله فقهی قاعده معاشرت به معروف، چهار آیه در قرآن است. آیه «عاشروهن بالمعروف»، مهمترین دلیل قاعده است که بیشترین مطابقت را با آن دارد. ابهامات موجود در این آیه که باید حل شود معنای معروف و دلالت عاشروا است. مناسب‌ترین معنا برای «معروف» از میان معانی چهارگانه، حسن عندالعرف است که در این صورت «عاشروا» دلالت بر وجوب می‌کند و امر مولوی است. مخاطب این آیه گرچه ظاهرا مرد است اما با توجه به معنای باب تفاعل که تعاون است، مخاطب هم زن و هم مرد است؛ همچنین آیه «عاشروهن بالمعروف» معاشرت به معروف را از لحظه عقد زن و شوهر واجب می‌کند. دلیل بعدی آیات امساک به معروف است. بررسی‌ها نشان می‌دهد این آیات گرچه به‌طور اجمالی معاشرت به معروف را اثبات می‌کنند اما مطابقت کامل با قاعده ندارند؛ زیرا اولا مخاطب این آیات فقط مردان هستند، ثانیا امر به معاشرت به معروف بعد از طلاق‌های رجعی است و معاشرت بعد از عقد نکاح را دربر نمی‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قواعد فقهی

عنوان مقاله [English]

A Jurisprudential Examination of the Arguments for “Living Together with Kindness” as a Legal Principle

نویسندگان [English]

Zahra Sahyariheydarloo ¹
friba alasvand ²

¹ Jameatozzahra

² hozeh

چکیده [English]

If “living together with kindness” (mu‘āshirat bi-l-ma‘rūf) can be established as a jurisprudential principle, it would pave the way for resolving many emerging issues related to spousal rights. This study employs a descriptive-analytical method to examine the evidence supporting its status as a principle. The jurisprudential basis for the principle includes four Qur’anic verses, the most important of which is: āshirūhunna bil-maʿrūf (Live with them in accordance with what is right, Surah al-Nisa 4:19), which best aligns with the concept. The ambiguities in this verse that must be resolved include the meaning of ma‘rūf and the implication of the verb ‘āshirū. Among the four proposed meanings of ma‘rūf, the most suitable is “that which is recognized as good by custom,” which implies that ‘āshirū denotes obligation and is a binding command. While the addressee in the verse appears to be men, the meaning of the verb form (bab tafā‘ul), which indicates mutual cooperation, shows that both husband and wife are addressed. Furthermore, the verse makes “living together with kindness” obligatory from the time of the marriage contract. The next set of evidence is found in the verses that mention retaining with kindness. Although these verses generally support the idea of living together with kindness, they do not fully align with the principle. Secondly, the command to ‘live together with kindness’ in these verses pertains to the period following revocable divorces and does not include the period following the marriage contract itself.

کلیدواژه‌ها [English]

Rule of good cohabitation
Husband’s duties
Jurisprudential principle
Wife’s Rights
Living Together Kindness

مراجع

ابن شعبه الحرانی. (1404ق). تحف العقول (چاپ دوم). قم: موسسه النشر الاسلامی (التابعه) لجماعه المدرسین بقم المشرفه.

ابن‌ادریس، محمدبن منصور. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی (ج2، چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

بیرجندی. (3/11/89). علم ربانی، درس خارج تفسیر.

بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1418ق). انوارالتنزیل و اسرارالتاویل (ج1، چاپ اول). بیروت: داراحیاءالتراث العربی.

تبریزی، جعفر سبحانی. (1419ق). مصادرالفقه الاسلامی و منابعه (ج1، چاپ اول). بیروت: دارالاضواء.

جوادی آملی، عبدالله. (9/10/98). درس خارج فقه: B2n.ir/yp2824

حکیم، سیدمحسن طباطبایی. (1416ق). مستمسک العروه الوثقی (ج12، چاپ اول). قم: موسسه دارالتفسیر.

حکیم، سیدمحمدتقی. (بی‌تا). الاصول العامه للفقه المقارن (ج1). بی‌جا: موسسه آل البیت×.

حلی، حسن بن یوسف. (1412ق). منتهی المطلب فی تحقیق المذهب (ج1، چاپ اول). مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.

خویی، ابوالقاسم. (بی‌تا). محاضرات فی الاصول (ج2). بی‌جا: بی‌نا، نسخه الکترونیکی کتابخانه فقاهت.

دهقان سیمکانی، رحیم. (1393). کاربرد اخلاقی عقل؛ بررسی نگرش ملاصدرا و قاضی عبدالجبار (چاپ اول). قم: نشرادیان.

زنجانی، سیدموسی شبیری. (1419ق). کتاب نکاح (ج9، چاپ اول). قم: موسسه پژوهشی رای‌پرداز.

سبحانی‌، جعفر. (5/3/95). درس خارج فقه.

سجستانی، محمدبن عزیز. (1410ق). نزهه القلوب فی تفسیر غریب القرآن (چاپ اول). بیروت: دارالمعرفه.

شاهیاری حیدرلو، زهرا؛ خوش صورت، اعظم؛ جعفرزاده کسیانی، صابر. (1402). تبیین مفهوم واژه‌ی «معروف» در آیه (عاشروهن بالمعروف) و تأثیر آن در استنباط حقوق زوجین از آیه 19 سوره‌ی نساء، مطالعات اسلامی زنان و خانواده، 10(19). صص 149-170.

شبر، سیدعبدالله. (1407ق). الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین (ج2، چاپ اول). کویت: مکتبه الالفین.

شبیری، سیدجواد. (25/6/99). درس خارج اصول: B2n.ir/jx6794

شهرستانی، سیدمحمدحسین. (بی‌تا). غایه المسئول (ج1). بی‌جا: بی‌نا (نسخه مجازی کتابخانه فقاهت)

شیخ طوسی، محمدبن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن (ج3، چاپ اول). بیروت، داراحیاءالتراث العربی.

شیخ طوسی، محمدبن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الامامیه (ج4، چاپ سوم). تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاءالآثار الجعفریه.

شیخ طوسی،محمدبن حسن. (1407ق). الخلاف (ج4، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

شیخ کلینی. (1407ق). الکافی (ج6، چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.

صدر، سیدمحمدباقر. (بی‌تا). مباحث الاصول (ج4). بی‌جا: بی‌نا، نسخه الکترونیکی کتابخانه فقاهت.

طباطبایی، سیدعلی. (بی‌تا). ریاض المسائل فی تحقیق‌الاحکام بالدلائل (ج11، چاپ اول). بی‌تا، قم: موسسه آل البیت^.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن (ج2، چاپ پنجم). قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن (ج2، چاپ سوم). تهران: انتشارات ناصرخسرو.

طبری، محمدبن جریر. (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن (ج4، چاپ اول). بیروت: دارالمعرفه.

عاملی، محمدبن علی موسوی. (1411ق). نهایه المرام فی شرح مختصر شرائع الاسلام (ج1، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

علیدوست، ابوالقاسم. (1391). فقه و عقل (چاپ پنجم). تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

عیاشی، محمدبن مسعود. (1380). کتاب التفسیر (تفسیرالعیاشی) (ج1، چاپ اول). تهران: چاپخانه علمیه.

فاضل لنکرانی، محمد. (1421ق). تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله-نکاح (چاپ اول). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار^.

فخر رازی، محمدبن عمر. (1420ق). التفسیرالکبیر (مفاتیح الغیب) (ج6، چاپ سوم). بیروت: داراحیاءالتراث العربی.

فضل‌الله، سیدعبدالکریم. (13/6/40). درس خارج فقه: B2n.ir/pg5320

فیض کاشانی، ملامحسن. (1418ق). الاصفی فی تفسیر القرآن (ج1، چاپ اول). قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

القاضی النعمان المغربی. (1385ق). دعائم الاسلام (ج2، چاپ دوم). قم: موسسه آل البیت^.

قمی، میرزاابوالقاسم. (بی‌تا). قوانین الاصول (ج1). بی‌جا: حجریه قدیمه.

مغنیه، محمدجواد. (1421ق). فقه الامام الصادق× (ج6، چاپ دوم). قم: موسسه انصاریان.

مکارم شیرازی، ناصر. (1370). القواعد الفقهیه (ج1، چاپ سوم). قم: مدرسه الامام علی بن
ابی طالب×.

ناظرالجیش. (بی‌تا). شرح التسهیل المسمی تمهیدالقواعد بشرح تسهیل الفوائد (ج8). بی‌جا: دارالسلام للطباعه و النشر والترجمه.

نجفی، محمدحسن. (بی‌تا). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام (ج31، 33، چاپ هفتم). بیروت: داراحیاءالتراث العربی.

نوبهار، رحیم؛ حسینی، سیده ام‌البنین. (1394). قاعده «لزوم معاشرت به معروف» در روابط زن و شوهر، فصلنامه خانواده‌پژوهی، سال یازدهم، شماره 41، بهار، صص 72-53.

هدایتی، محمد. (1395). مناسبات فقه و اخلاق (چاپ اول)، تهران: نشر نگاه معاصر.