بازشناسی مبانی حقوقی و فقهی معیار شخصی در تشخیص مجازات اخف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

مطابق قانون مجازات اسلامی یکی از اختیارت و در برخی مواقع از وظایف و الزامات قضات اعمال مجازات اخف است. اعمال قاعده اخف در مورد مجازات‌هایی که ماهیت متفاوتی دارند؛ مانند شلاق و حبس یا حبس و جزای نقدی محل اختلاف‌نظر است. توسط دکترین حقوق برای حل چالش فوق دو معیار شخصی یا نوعی ارائه‌شده است. نظر به اهمیت مسئله پژوهش حاضر با ابزار گردآوری کتابخانه‌ای - اسنادی و روش توصیفی - تحلیلی و سطح تحلیلِ تحلیل محتوی در پی پاسخ به این پرسش است که مستند فقهی و حقوقی استفاده از معیار شخصی در کشف اخف چیست؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است معیار شخصی افزون بر اینکه به عدالت کیفری نزدیک‌تر است و مغایرتی با نظم عمومی ندارد، چنین راهکاری به‌ویژه در مواردی که دلیل اثباتی جرم اقرار و اعتراف باشد پشتوانه روایی و فقهی قابل‌توجهی دارد؛ بنابراین معیار شخصی در تعیین مجازات اخف، امری مجاز و مشروع است و چه‌بسا با توجه ‌به لازمه احتیاط و حفظ دما مسلمین و اصل تخفیف و مسامحه و اصل عدم ایذا مؤمن، به الزامی‌بودن رعایت این معیار حکم شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Re-examination of the Legal and Jurisprudential Foundations of the Personal Criterion in Determining the Lighter Punishment

نویسنده [English]

  • MAHDI NARESTANI
Assistant Professor of Law Department of Hakim Sabzevari University
چکیده [English]

According to the Islamic Penal Code, one of the judge's authorities—and in some cases, obligations—is to impose a lighter punishment (Akhaf). The application of the lighter punishment rule becomes controversial when the punishments are of different types, such as flogging versus imprisonment or imprisonment versus fines. Legal doctrine offers two criteria—personal or typological—to resolve this issue. Given the importance of the matter, this study, using library-documentary data collection and a descriptive-analytical approach with content analysis, seeks to answer the question: What are the jurisprudential and legal grounds for employing the personal criterion in identifying the lighter punishment? The findings indicate that the personal criterion, in addition to being closer to criminal justice and not contradicting public order, especially in cases where the crime is proven by confession or admission, has substantial textual and jurisprudential support. Therefore, using the personal criterion to determine a lighter punishment is both permissible and legitimate, and in some instances, due to the necessity of precaution, protection of Muslim lives, the principle of leniency, and the principle of avoiding harm to believers, its observance may even be considered obligatory.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Akhaf
  • Ta‘zīr
  • Law
  • Foundations
  • Personal Criterion
آبى، فاضل، حسن بن ابى طالب یوسفى. (1417ق).کشف الرموز فی شرح مختصر النافع (ج2، چاپ سوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ابو الحسین، احمد بن فارس بن زکریا. (1404ق). معجم مقائیس اللغة (ج2). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
اردبیلى، احمد بن محمد. (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان (ج13). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
اصفهانى، حسین بن محمد راغب. (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن، لبنان، سوریه: دار العلم، الدار الشامیة.
اصفهانى، فاضل هندى محمد بن حسن. (1416ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام (ج10). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
الهام، غلامحسین؛ برهانی، محسن. (1400). درآمدی بر حقوق جزای عمومی جرم و مجرم (چاپ ششم). تهران: نشر میزان.
بهجت، محمد تقى. (1428ق). استفتاءات (ج4). قم: دفتر مرجع.
جعفرى، محمد تقى. (1419ق). رسائل فقهى (چاپ اول). تهران: منشورات کرامت.
جلالی، علیرضا؛ مالدار، محمدحسن. (1401). تضمین کرامت انسانی بزه‌کار در مرحله تعیین کیفر در پرتو رویه دادگاه اروپایی حقوق بشر. پژوهش حقوق عمومی، دوره 24، شماره 76، صص 247-275.
جوادی‌آملی، عبدالله. (1397). سروش هدایت (ج7). قم: نشر اسراء.
جوهرى، اسماعیل بن حماد. (1410ق). الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم للملایین.
حاجی ده آبادی، محمد علی؛ قادری‌نیا، محمد. (1395). مبانی، آثار و چالش‌های حق مجرم در تعیین سرنوشت خویش در دعوای کیفری. حقوق اسلامی، دوره 13، شماره 51، صص‌71-102.
حائرى، سیدعلى بن محمد طباطبایى. (1418ق). ریاض المسائل (ج16). قم: مؤسسه آل البیت^.
حلّى، علامه حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (1413ق). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة (ج9، چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
حسینى واسطى زبیدى حنفى، سیدمحمد مرتضى. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس (ج7) بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
خوانسارى، سیداحمد بن یوسف. (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع (ج7، چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
زنجانى، عباس على عمید. (1421ق). فقه سیاسى (ج1، چاپ چهارم). تهران: امیرکبیر.
ساریخانی، عادل؛ میرزایی‌مقدم، مرتضی. (1394). «قصاص مراتبی در جنایات ما دون نفس»، دو فصلنامه آموزه‌های حقوق کیفری، دوره 12، شماره 9، صص 3- 28.
شبیرى زنجانى، سیدموسى. (1419ق). کتاب نکاح (ج4). قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز.
شمس ناتری، محمدابراهیم؛کلانتری، حمیدرضا؛ زارع، ابراهیم؛ ریاضت، زینب. (1393). شرح قانون مجازات (چاپ دوم). تهران: میزان.
شوشترى، سیدمحمد حسن مرعشى. (1427ق). دیدگاه‌هاى نو در حقوق (ج1، چاپ دوم). تهران: نشر میزان.
صاحب بن عباد، کافى الکفاة، اسماعیل بن عباد. (1414ق). المحیط فی اللغة (ج1). بیروت: عالم الکتاب.
صافى گلپایگانى، لطف الله. (بی‌تا). التعزیر، أحکامه و حدوده. بی‌جا.
صافى گلپایگانى، لطف الله. (1417ق). جامع الأحکام (ج2، چاپ چهارم). قم: انتشارات حضرت معصومه3.
صدر، شهید سید محمد، ماوراء الفقه. (1420ق). بیروت: دارالأضواء للطباعة.
طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن. (1407ق). تهذیبالأحکام (ج10، چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الإسلامیة.
حرّعاملى، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة (ج12). قم: مؤسسه آل‌البیت^.
عاملى، شهید ثانى، زین الدین بن على. (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام (ج14). قم: المعارف الإسلامیة.
فیومى، احمد بن محمد مقرى (بی‌تا). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی (ج2). قم: منشورات دارالرضی.
قمّى، محمد مؤمن. (1422ق). مبانی تحریر الوسیلة - کتاب الحدود. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى&.
کلینى، ابوجعفر، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی (ج7، چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الإسلامیة.
لنکرانى، محمد فاضل موحدى. (1422ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة - الحدود. قم: مرکز فقهى ائمه اطهار^.
لنکرانى، محمد فاضل موحدى. (بی‌تا). جامع المسائل (ج1، چاپ یازدهم). قم: امیر قلم.
مازندرانى، على اکبر سیفى. (1428ق). دلیل تحریر الوسیلة - ولایة الفقیه (چاپ دوم). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى+.
محقق حلّى، نجم الدین جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام (ج4، چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
محمدیان، علی (1399). «اصل 167 قانون اساسی و امکان‌سنجی صدور حکم براساس فتوای اخف»، پژوهشنامه حقوق کیفری، دوره 11، شماره2، پیاپی 22، صص 221-241.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1396). نظریه حقوقى اسلام (ج1، چاپ ششم). ناشر: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى+.
مکارم شیرازى، ناصر. (1427ق). استفتاءات جدید (ج3، چاپ دوم). قم: مدرسه امام على بن ابى‌طالب×.
مکارم شیرازى، ناصر. (1424ق). کتاب النکاح (ج2). قم: مدرسه امام على بن ابى طالب×.
منتی‌نژاد، صادق. (1386). معیارهای سنجش بی‌مبالاتی‌؛ معیار شخصی یا نوعی‌؟، حقوق پزشکی، دوره ۱، پیاپی 2، صص ۱۰۷-۱۲۴.
موسوى بجنوردى، سید محمد بن حسن. (1401ق). قواعد فقهیه (ج1، چاپ سوم). تهران: مؤسسه عروج.
موسوى خویى، سید ابو القاسم. (1422ق). مبانی تکملة المنهاج (ج42). قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
موسوى خویى، سید ابو القاسم. (بی‌تا). المکاسب- مصباح الفقاهة.‌ بی‌جا.
موسوى گلپایگانى، سید محمد رضا. (1412ق). الدر المنضود فی أحکام الحدود (ج1، 2). قم: دارالقرآن الکریم.
میرمحمد صادقی، حسین. (1400). حقوق جزای عمومی1 (چاپ دوم). تهران: نشر دادگستر.
نائینى، میرزا محمد حسین غروى. (1424ق). تنبیه الأمة و تنزیه الملة. قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
منتظرى نجف‌آبادى، حسین على. (1409ق). مبانى فقهى حکومت اسلامى (ج3، مترجم: محمود صلواتى و ابوالفضل شکورى). قم: مؤسسه کیهان.
منتظری‌نجف‌آبادی، حسین‌على. (بی‌تا) رساله استفتاءات. قم: بی‌نا.
منتظرى‌نجف‌آبادى، حسین‌على. (1409ق). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة (ج2). قم: نشر تفکر.
منتظرى‌نجف‌آبادى، حسین‌على. (1429ق). حکومت دینى و حقوق انسان. قم: ارغوان دانش.
نجفى، محمد حسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام (ج42، 43، چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
وحدت، مهدی؛ اسفندیار، ایمانَ؛ غلامی، حمید. (1400). بررسی اخف یا اشد بودن مجازات شلاق و جزای نقدی در بزه توهین در پرتو قانون کاهش مجازات حبس تعزیری. فصلنامه رأی (مطالعات آرای قضایی)، 10(35)، صص 41-65.
doi: 10.22106/jcr.2021.528613.1338
هاشمى شاهرودى، سید محمود. (1419ق). بایسته‌هاى فقه جزا. تهران: نشر میزان - دادگستر.
هاشمى شاهرودى، سید محمود. (1423ق). قراءات فقهیة معاصرة (ج1). قم: دائرة المعارف فقه اسلامى.
همایی چراغی، پیمان؛حبیبی تبار، حسین؛ قیوم زاده، محمود. (1398). بررسی کرامت ذاتی انسان در مجازات‌های محرومیت از حقوق اجتماعی. تعالی حقوق، دوره 5، شماره 3، صص 22-60.
یزدى، سیدمصطفى محقق داماد. (1406ق). قواعد فقه (ج4، چاپ دوازدهم). تهران: مرکز نشر علوم اسلامى.