تأسیس ضابطۀ امتنانی‌بودن حکم شرعی و آثار آن در فقه و حقوق مدنی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 طلبه سطح چهار حوزۀ علمیۀ قم، قم، ایران

2 استاد سطح عالی حوزۀ علمیۀ قم، قم، ایران

چکیده

احکام امتنانی در اصطلاح فقه امامیه، به احکامی گفته می‎شود که از سویِ شارع همراه با تسهیل و رفع مشقّت، در شرایط خاص و برای افراد خاص تشریع می‎شود. از جمله آثار و لوازم این احکام امتنانی در فقه و حقوق، می‎توان به رفع یا عدمِ فعلیّتِ حکم اولی و تضییق یا توسعۀ احکام اولی در موارد امتنان اشاره کرد؛ با وجود این ترتّب این آثار و لوازم امتنانی‌بودن حکم، بر شناخت مفهوم و مصادیق حکم امتنانی متوقف است که نسبت به برخی از احکام واضح و نسبت به برخی دیگر، مورد اختلاف است؛ از‌این‌رو مسئلۀ اصلی این است که آیا ضابطه‎ای برای تشخیص احکام امتنانی شرعی، و تمییز آنها از احکام غیرامتنانی وجود دارد یا خیر؟ در این مقاله با توجه به ادلۀ احکام شرعی، در درجۀ اول کوشیده‎ایم ضابطه‎ای برای شناخت حکم امتنانی ارائه دهیم که متشکّل از دو ویژگیِ تسهیلی و تخفیفی‌بودن حکم و ممکن‌بودن جعل حکم مشقّت‎بار است. در درجۀ دوم ضمن تطبیق این ضابطه بر برخی از احکام که مشهور فقها به امتنانی‌بودن آنها قائل‌اند -مانند احکام حدیث رفع، نفی ضرر، نفی حرج، نفی سبیل - ، به ثمرۀ اختلاف در امتنانی‌بودن و نبودن آنها در فقه و حقوق مدنی ایران پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Establishment of the Criterion of Lenient (Emtenani) Rulings within Islamic Law and Their Implications in Jurisprudence and Iranian Civil Law

نویسندگان [English]

  • Saeid Zamani (Corresponding Author) 1
  • Mostafa Gheibi 2
1 Level Four Seminary Student, Qom Seminary, Qom, Iran
2 Senior Instructor, Islamic Seminary of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]

In Imamiya jurisprudence, lenient or emtenani rulings refer to those enacted by the Lawgiver to ease difficulties or alleviate hardship under specific conditions for certain individuals. The effects and requirements of such rulings in jurisprudence and civil law include the suspension or non-implementation of primary rulings and the restriction or expansion of primary rulings in cases of leniency. However, applying these effects depends on understanding the concept and instances of lenient rulings, which are clear for some rulings but disputed for others. Therefore, the primary question is whether a criterion exists to identify lenient religious rulings and distinguish them from non-lenient ones. In this article, we first aim to establish a criterion for recognizing lenient rulings based on the evidence of religious rulings, which consists of two features: ease and reduction of burden, as well as the possibility of enacting burdensome rulings. Second, we apply this criterion to certain rulings—such as the rulings of Hadith al-Raf' (the hadith of exemption), negation of harm (nafy darar), negation of hardship (nafy haraj), and negation of domination (nafy sabil)—and examine the implications of differing views on their leniency in the context of Islamic jurisprudence and Iranian civil law.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Lenient rulings
  • leniency criterion
  • facilitative ruling
  • state of necessity
  • harm removal

مراجع

*قرآن کریم
آخوند خراسانى، محمدکاظم. (1406ق). حاشیة المکاسب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
آخوند خراسانى، محمدکاظم. (1409ق). کفایة الأصول. قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
آخوند خراسانى، محمدکاظم. (1410ق). درر الفوائد فی الحاشیة على الفرائد. تهران: بی‎نا.
آملى، محمدتقى. (1380ق). مصباح الهدى فی شرح العروة الوثقى (ج6 و 11). تهران: بی‎نا.
ابن ادریس، محمّد بن منصور. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى (ج3). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ابن شهرآشوب. (1369ق). متشابه القرآن و مختلفه (ج2). قم: دار البیدار للنشر.
ابن‌زهره، حمزه بن علی. (1417ق). غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع. قم: مؤسسه امام صادق(علیه السلام).
اصفهانى، محمدحسین. (1418ق). حاشیة کتاب المکاسب (ج1، 2 و 4). قم: أنوار الهدى.
انصارى، مرتضى. (1383). مطارح الأنظار (ج2). قم: بی‎نا.
انصارى، مرتضى. (1414ق). رسائل فقهیة. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
انصارى، مرتضى. (1415ق). کتاب المکاسب (ج2). قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
انصارى، مرتضى. (1416ق). فرائد الاُصول (ج1 و 2). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
بجنوردى، حسن. (1419ق). القواعد الفقهیة (ج1 و 4). قم: الهادی.
بحرانى، یوسف. (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة (ج3). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
تبریزى، جواد. (1426ق). تنقیح مبانی العروة-کتاب الطهارة (ج2). قم: دار الصدیقة الشهیدة.
حائرى، مرتضى. (1424ق). مبانى الأحکام فی أصول شرائع الإسلام (ج1). قم: بی‎نا.
حرّ عاملى، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة (ج4 و 15). قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
حرّانی، إبن‌شعبة. (1404ق). تحف العقول عن آل الرسول (محقق: علی‌اکبر غفاری). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حسینی سیستانی، سید‌علی. (1414ق). قاعدة لاضرر و لاضرار. قم: دفتر آیت‌الله سیستانى.
حسینى میلانى، سید محمد‌هادى. (1395ق). محاضرات فی فقه الإمامیة-کتاب الزکاة (ج2). مشهد: مؤسسه چاپ و نشر دانشگاه فردوسى.
خمینی، سید روح‌اللّه. (1421ق). کتاب البیع (ج1 و 2 و 4). قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
خمینی، سید روح‌اللّه. (1423ق). تهذیب الأصول (ج3). تهران: بی‎نا.
خمینى، سید مصطفی. (1418ق). تحریرات فی الأصول (ج7). قم: بی‎نا.
خوانسارى، آقا جمال‌الدین. (بی‎تا). التعلیقات على الروضة البهیة. قم: منشورات المدرسة الرضویة.
خویى، سید ابوالقاسم. (1418ق). موسوعة الإمام الخوئی (ج4 ، 10 ، 21 ، 28 ، 42 و 43). قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی(ره).
خویى، سید ابوالقاسم. (1419ق). دراسات فی علم الأصول (ج2). قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(علیهم السلام).
خویى، سید ابوالقاسم. (بی‎تا). مصباح الفقاهة (ج3). بی‎جا: بی‎نا.
سبزوارى، سید عبد الأعلى. (1413ق). مهذّب الأحکام (ج2 و 5 و 19). قم: مؤسسه المنار.
سید مرتضی. (1405ق) رسائل الشریف المرتضی (ج3). قم: دارالقرآن الکریم.
سید مرتضى. (1417ق). المسائل الناصریات. تهران: رابطة الثقافة والعلاقات الإسلامیة.
سید یزدی، محمدکاظم. (1421ق). حاشیة المکاسب (ج1). قم: اسماعیلیان.
شاهرودى، محمود. (1385). نتائج الأفکار فی الأصول (ج4). قم: بی‎نا.
شهید ثانى، زین الدین. (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام (ج1). قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
شیخ صدوق. (1362). الخصال (ج2). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
شیخ صدوق. (1398ق). التوحید. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
شیخ طوسی. (1375ق). الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد. تهران: انتشارات کتابخانۀ جامع چهل‎ستون.
صدر، سید محمّد‌باقر. (1408ق). مباحث الأصول (ج4). قم: بی‎نا.
صدر، سید محمّد‌باقر. (1417ق). بحوث فی علم الأصول (ج1 و 5). قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(علیهم السلام).
صدر، سید محمد‌باقر.(1420ق). قاعدة لاضرر و لاضرار. قم: دار الصادقین للطباعة و‌النشر.
طباطبایی حکیم، سید ‌محسن. (بی‎تا). نهج الفقاهة. قم: انتشارات 22 بهمن.
طباطبایی، سید محمد‌حسین. (بی‎تا). المیزان فی تفسیر القرآن (ج14). قم: اسماعیلیان.
طباطبایى حکیم، سید ‌محسن. (1416ق). مستمسک العروة الوثقى (ج4، 10، 11 و 13). قم: مؤسسة دار التفسیر.
طباطبایى قمّى، سید‌حسن. (1415ق). کتاب الحج (ج1). قم: مطبعة باقرى.
طبرسى، احمد بن على. (1403ق). الاحتجاج (ج1). مشهد: نشر مرتضى.
عراقى، آقا ضیاء الدین. (1414ق). شرح تبصرة المتعلمین (ج4 و5). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
عراقى، آقا ضیاء الدین. (1417ق). نهایة الأفکار (ج2). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
عراقى، آقا ضیاء الدین. (1420ق). مقالات الأصول (ج2). قم: بی‎نا.
عیاشی، محمد بن مسعود. (1380ق). تفسیر العیاشی (ج2). تهران: المطبعة العلمیة.
غروى نایینى، محمد‌حسین. (1413ق). المکاسب و البیع (ج1). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
غروى نائینى، محمد‌حسین. (1373ق). منیة الطالب فی حاشیة المکاسب (ج1). تهران: المکتبة المحمدیة.
فاضل لنکرانى، محمد. (1425ق). ثلاث رسائل. قم: مرکز فقهى ائمه اطهار(علیهم السلام).
فاضل، محمّد‌جواد؛ مبلغی، احمد و سروش، محمد. (بهار 1387). گزارش از میزگرد جریان قاعدۀ لاحرج در محرّمات (مصاحبه‌کننده: صرامی). فقه، شماره 55، صص 168- 196.
فخر‌المحققین، محمد بن حسن. (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد (ج2)، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران.
کلینى، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی (ج2 و 5). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مجاهد، سید‌محمد. (1296ق). مفاتیح الأصول. قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
محقق داماد، سید‌محمد. (1416ق). کتاب الصلاة (ج3). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
مراغى، سید‌میر عبد‌الفتاح. (1417ق). العناوین الفقهیة (ج2). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
مکارم شیرازی، ناصر. (1411ق). القواعد الفقهیة (ج1). قم: مدرسه امام أمیرالمؤمنین(علیه السلام).
همدانی، آقا‌رضا. (1416ق). مصباح الفقیه (ج6 و 14). قم: مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 21 بهمن 1402
  • تاریخ بازنگری: 10 تیر 1403
  • تاریخ پذیرش: 10 آبان 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار