معرفی و نقد نظریۀ بطلان شرط محیط بر عوض (از دیدگاه فقهی و حقوقی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار و دکتری حقوق خصوصی دانشکده حقوق دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

گاه در قرارداد شرط می‌شود که اگر مشروط‌ٌعلیه به تعهد خود در زمان مقرر عمل نکند، عوض قراردادی به وی پرداخت نمی‌شود. چنین شرطی که شرط «محیط بر عوض» نامیده می‌شود، ممکن است تعادل عوضین و وضعیت معمولی معاوضه را برهم ‌زند و موجب تردید در جواز آن ‌شود. مقررۀ قانونی خاصی دربارۀ این نوع شرط در دست نیست و در مورد آن باید به قواعد عمومی رجوع کرد. یکی از شروط باطلِ مبطل شرطی است که با مقتضای ذات عقد ناسازگار باشد. در برخی از آثار حقوقی و آرای قضایی، شرط محیط بر عوض باطل تلقی گردیده و به قاضی حق تعدیل قرارداد اعطا شده است. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی‌ـ‌توصیفی در صدد معرفی و نقد این نظریه و اثبات این مطلب است که اگر احاطۀ شرط بر عوض در مرحلۀ تشکیل قرارداد باشد، مُبطل عقد است؛ اما در صورتی که احاطه پس از تشکیل عقد و در اثر تخلف یکی از دوطرف حادث شود، خللی در عقد سابق وارد نمی‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Introduction and Critique of the Theory of Invalidating a Condition Encompassing the Consideration (from Jurisprudential and Legal Perspectives)

نویسنده [English]

  • Esmail Nematollahi
Associate Professor, Ph.D. in Private Law, Faculty of Law, University of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]

In contracts, it is sometimes stipulated that if the obligee fails to fulfill their commitment within the specified time, they will not receive the contractual consideration. This type of condition, known as a "condition encompassing the consideration," may disrupt the balance of the exchanged considerations and the usual state of reciprocity, leading to questions about its permissibility. There is no specific legal provision addressing this condition, necessitating reliance on general principles. One type of invalidating condition is one that contradicts the essential nature of the contract. In some legal literature and judicial opinions, the condition encompassing the consideration has been deemed void (batil), and judges have been granted the right to adjust the contract. This article, using an analytical-descriptive approach, aims to introduce and critique this theory and demonstrate that if the condition encompassing the consideration exists at the contract's formation stage, it invalidates the contract. However, if the encompassing occurs after the contract’s formation due to one party's breach, it does not affect the pre-existing contract.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Condition encompassing the consideration
  • conditions within a contract
  • valid condition
  • invalid condition
  • no-payment condition

مراجع

ابن‌ادریس، محمد بن منصور حلّى. (1406ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى (ج2، چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ابن‌براج، قاضى عبد‌العزیز طرابلسى. (1406ق.). المهذب (ج1، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب (ج7، چاپ سوم). بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر و‌التوزیع.
احسایى، محمد بن على. (1405ق). عوالی اللئالی العزیزیة (ج3، چاپ اول). قم: دار سید الشهداء للنشر.
اردبیلى، احمد بن محمد. (1403ق). مجمع الفائدة والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان (ج10، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
اصفهانى، محمدحسین کمپانى. (1409ق). الإجارة (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
امامی، سیدحسن. (1389). حقوق مدنی (ج2، چاپ بیست‌ودوم). تهران: اسلامیه.
انصاری، شیخ مرتضی. (1415ق). کتاب المکاسب (ج4 و 6، چاپ اول). قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
بحرانى، یوسف بن احمد. (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة (ج21، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
بخشی، عبدالله. (1395). حقوق دعاوی (ج5، چاپ اول). تهران: شرکت انتشار.
جزایرى، سیدمحمدجعفر مروج. (1416ق). هدى الطالب فی شرح المکاسب (ج7، چاپ اول). قم، مؤسسة دار الکتاب.
جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى. (1423ق). موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب أهل‌البیت(علیهم السلام) (ج4، چاپ اول). قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت(علیهم السلام).
حرّ عاملى، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة (ج19، چاپ اول). قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
حکیم، سید محسن طباطبایى. (1416ق.). مستمسک العروة الوثقى (ج12، چاپ اول). قم: مؤسسة دار التفسیر.
حلّى، احمد بن محمد اسدى. (1407ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع (ج3 و 5، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
خویى، سید ابو القاسم موسوى. (1365ق). مستند العروة الوثقى. کتاب الإجارة. قم: انتشارات مدرسه دار العلم.
زبیدى، سیدمحمد مرتضى حسینى واسطی. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس (ج10، چاپ اول). بیروت: دار الفکر.
شبیرى زنجانى، سید موسى. (1419ق). کتاب نکاح (ج23، چاپ اول). قم: مؤسسه پژوهشى رأى‌پرداز.
شاهرودی، سیدمحمود هاشمی. (1429ق). کتاب الاجاره (ج1). قم: دائرة‌المعارف الفقه الإسلامی.
شهیدی، مهدی. (1380). تشکیل قراردادها و تعهدات (چاپ دوم). تهران: مجد.
شهیدی، مهدی. (1382). حقوق مدنی 6 (چاپ اول). تهران: مجد.
شهیدی، مهدی. (1383). آثار قراردادها و تعهدات (چاپ دوم). تهران: مجد.
شهید اول، محمد بن مکى عاملى. (1410ق). اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة (چاپ اول). بیروت: دار التراث.
شهید اول، محمد بن مکى عاملى. (بی‌تا). القواعد والفوائد (ج2، چاپ اول). قم: کتاب‌فروشى مفید.
شهید ثانى، زین الدین بن على عاملی. (1414ق). حاشیة الإرشاد (ج2، چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
شهید ثانى، زین الدین بن على عاملی. (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (ج3 و4، چاپ اول). قم: داورى.
صیمرى، مفلح بن حسن. (1420ق). غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام (چاپ اول). بیروت: دار الهادی.
طباطبایى، سید على بن محمد حایرى (1418ق.). ریاض المسائل (ج10، چاپ اول). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
طوسى، محمد بن حسن. (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه والفتاوى (چاپ دوم). بیروت: دار الکتاب العربی.
طوسى، محمد بن حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام (ج7، چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
عاملى، سیدجواد بن محمد حسینى. (1419ق). مفتاح الکرامة (ج19، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1410ق). إرشاد الأذهان (ج1، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1413ق. «الف»). قواعد الأحکام (ج2، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1413ق. «ب»). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة (ج6، دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
علامه حلّى، حسن بن یوسف. (بی‌تا). تذکرة الفقهاء (چاپ اول). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
کاتوزیان، ناصر. (1387). عقود معین (ج1، چاپ دهم). تهران: شرکت انتشار.
کاشف الغطاء، حسن بن جعفر نجفى. (1422ق). أنوار الفقاهة؛ کتاب الإجارة (چاپ اول). نجف: مؤسسه کاشف الغطاء.
کاشف الغطاء، محمد‌حسین نجفی. (1359ق). تحریر المجلة (ج2، چاپ اول). نجف: المکتبة المرتضویة.
کلینى، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی (ج5، چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
گلپایگانى، سید محمدرضا موسوى. (1413 ه‍ ق). کتاب القضاء (ج1، چاپ اول). قم: دار القرآن الکریم.
محقق حلّى، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الإسلام (ج2، چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
محقق کرکى، على بن حسین. (1414ق). جامع المقاصد (ج4 و 7، چاپ دوم). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
نجفی، محمد حسن. (1365)، جواهر الکلام (ج 22 و27، چاپ دوم). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
یزدی، سید محمدکاظم طباطبایى. (1419ق). العروة الوثقى (ج5، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
پایگاه وکلاپِرس: نمونه رأی با موضوع تعدیل وجه التزام قراردادی.
پایگاه گروه وکلای داداندیش: وجه التزام غیر‌متعارف در رأی داور.
 

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 18 بهمن 1402
  • تاریخ بازنگری: 10 تیر 1403
  • تاریخ پذیرش: 10 آبان 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار