بررسی جایگاه «مصلحت»، در فقه مذاهب با رویکرد حلّ مصالح متعارض در اصل تکلیف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه مذاهب فقهی دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

2 پژوهشگر و مدرّس دانشگاه ادیان و مذاهب قم.

چکیده

مصلحت به‌معنای خیر و صلاح معنوی بندگان در اثر تشریع احکام الهی، فعال‌ترین عنصری است که همه ابواب فقه را پوشش می‌دهد و از کارآمدی چشم‌گیری در فقه مذاهب برخوردار است، اما اینکه این کارآمدی جنبه استقلالی دارد و با آن معامله دلیل مستقل می‌شود، یا به‌عنوان ابزار در فرایند استنباط نقش‌آفرینی می‌کند، محل بحث است؛ نقش ابزاری مصلحت موردوفاق مذاهب است اما در نقش استقلالی آن هم‌سویی وجود ندارد. دستاورد تحقیق نشان‌دهنده این است که هرچند فراوان به مالک و ابن‌حنبل و حتی شافعی، باور به استقلالیت مصلحت نسبت داده می‌شود، ولی این باور، از منابع فقهی و اصولی آنان قابل اثبات نیست. اما ورود عنصر مصلحت، از طریق اعتبار استحسان در فقه احناف، مالکیه و حنابله، و از طریق قیاس در فقه شافعیه، دارای شواهد فراوانی است که در این صورت، خلط مفهومی میان استحسان و مصالح، بعید نیست. در عین حال، نقش‌آفرینی وسیع عنصر مصلحت در فقه مذاهب، تعارض مصالح مختلف در متعلق تکلیف را به‌عنوان محوری‌ترین نقطه در پی داشته و حل آن، در تقدم مصالح ذات عمل، بر مصالح جانبی، است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Examination of the Position of "Expediency" in the Jurisprudence of Re-ligions with the Approach of Resolving Conflicting Interests in the Principle of Task

نویسندگان [English]

  • Seyyed Abolhasan Navvab 1
  • Asaduollah Rezaiy 2
1 Associate Professor, Department of Jurisprudential Religions, University of Religions and Denominations, Qom, Iran.
2 Researcher and lecturer at Qom University of Religions and Denominations.
چکیده [English]

Expediency in the sense of spiritual goodness of the servants (of Allah) due to the legislation of divine laws is the most active element that covers all the topics of jurisprudence and has a significant effectiveness in the jurisprudence of religions. However, whether this efficiency has an independent aspect, and with which the deal becomes an independent reason, or acts, as a tool in the process of inference, is debatable. The instrumental role of expediency is the common interest of religions, but there is no equality in its independent role. The finding of the study shows that although many believe that Malik, Ibn Hanbal and even Shafe'ei believe in the independence of expediency, but this belief can not be proven from their jurisprudential and Usul sources. However, when the element of expediency comes in through the validity of merit in the jurisprudence of Hanafis, Malikis and Hanbalis, and through analogy in the jurisprudence of Shafe'eiyah, has a lot of evidence, in which case, a conceptual confusion between merit and interests is not impossible. At the same time, the extensive role-playing of the element of expediency in the jurisprudence of religions leads to the conflict of different interests in the subject of the task as the most central point and it can be resolved in the precedence of the interests of the essence of action over the ancillary expediency.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Expediency of obligation
  • comparative expediency
  • independence of expedien-cy
  • Istihsan
  • conflicting expediency
  1. * قرآن کریم.

    1. آملی، میرزا هاشم. (۱۴۰۶ق). المعالم المأثورة (مقرر: محمدعلی اسماعیلی‌پور قمشه‌ای). قم: مؤلف.
    2. ابن‌الطالب، محمد یحیی بن عمر. (۲۰۰۵م). إیصال السّالک فی أصول الإمام مالک. تونس: المطبعة التونیسیّه.
    3. ابن‌الملقن، عمر بن علی. (۱۴۲۱ق). عجالة المحتاج إلی توجیه المنهاج (تعلیقه‌نویس: هشام بن عبدالکریم البدرانی). اردن: دار الکتاب.
    4. ابن‌بدران، عبدالقادر. (۱۴۱۰ق). المدخل إلی مذهب الإمام أحمد بن حنبل (محقق: عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، چاپ دوم). بیروت: مؤسسة الرّساله.
    5. ابن‌تیمیه، أحمد بن عبدالحلیم الحرّانی. (۱۴۲۶ق). مجموع الفتاوی (محقق: أنور الباز و عامر الجزّار، چاپ سوم). بی‌جا: دارالوفاء.
    6. ابن‌رشد، محمد بن أحمد بن محمد القرطبی. (۱۳۹۵ق). بدایة المجتهد ونهایة المقتصد (چاپ چهارم). مصر: مزبعة مصطفی البابی الحلبی وأولاده.
    7. ابن‌رشد، محمد. (۱۴۰۸ق). البیان والتَّحصیل والشَّرح والتَّوجیه والتَّعلیل لمسائل المستخرجه (محقق: محمد حجّی و دیگران، چاپ دوم). بیروت: دار الغرب الإسلامی.
    8. ابن‌عاشور، محمد بن طاهر. (۱۴۲۵ق). مقاصد الشّریعة الإسلامیه (محقق: محمد الحبیب بن الخوجه). قطر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامیه.
    9. ابن‌قدامه، عبدالله بن أحمد المقدسی. (۱۳۹۹ق). روضة الناظر وجنة المناظر (محقق: عبدالعزیز عبدالرحمن السعید، چاپ دوم). ریاض: جامعة الإمام محمد بن سعود.
    10. ابن‌قیم الجوزیه، محمد. (۱۳۸۸ق). إعلام الموقعین عن ربِّ العالمین (محقق: طه عبدالرّؤوف سعد). قاهره: مکتبة الکلیّات الأزهریه.
    11. ابن‌قیم الجوزیه، محمد. (۱۴۱۹ق). مفتاح دار السعادة ومنشورات ولایة العلم والإراده. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    12. ابن‌ماجه، محمد بن یزید. (بی‌تا). سنن ابن‌ماجه (محقق: محمد فؤاد عبدالباقی). بیروت: دار الفکر.
    13. ابن‌نجیم، زین‌الدین. (۱۴۰۰ق). الأشباه والنظائر علی مذهب الإمام ابی حنیفة النعمان. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    14. اصفهانی، سید ابوالحسن. (۱۴۲۲ق). وسیلة الوصول إلی حقائق الأصول (مقرر: میرزا حسن سیادتی سبزواری، چاپ اول). قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم.
    15. انوری، حسن. (۱۳۸۱). فرهنگ بزرگ سخن (چاپ اول). تهران: انتشارات سخن.
    16. ایجی، عضدالدین عبدالرّحمن. (۱۴۲۴ق). مختصر المنتهی الأصول (محقق: محمد حسن محمد اسماعیل، چاپ اول). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    17. باجقنی، محمد عبدالغنی. (۲۰۰۵م). الوجیز المیسّر فی أصول الفقه المالکی. بی‌جا: بی‌نا.
    18. بحرانی، محمدامین. (۱۴۱۳ق). کلمة التقوی (چاپ سوم). قم: سیدجواد وداعی.
    19. بخاری، محمد أمین. (۱۴۱۷ق). تیسیر التحریر. بیروت: دارالفکر.
    20. بخاری، محمد. (۱۴۲۲ق). صحیح البخاری (محقق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، تعلیقه‌نویس: مصطفی دیب البغا، چاپ اول). دمشق: جامعة دمشق.
    21. بروجردی، حسین. (۱۴۱۵ق). نهایة الأصول (مقرر: حسینعلی منتظری، چاپ اول). تهران: نشر فکر.
    22. بن‌عبدالله، عبدالعزیز. (۱۴۰۳ق). الفقه المالکی (چاپ اول). بیروت: دارالغرب الإسلامی.
    23. بوطی، محمد سعد رمضان. (بی‌تا). ضوابط المصلحة فی الشریعة الإسلامیه. بیروت: مؤسسة الرساله.
    24. جوهری، اسماعیل. (۱۴۲۹ق). معجم الصّحاح (چاپ سوم). بیروت: دارالمعرفه.
    25. جوینی، عبدالملک بن عبدالله. (۱۴۱۸ق). البرهان فی أصول الفقه (محقق: عبدالعظیم محمود الدیب، چاپ چهارم). منصوره، مصر: الوفاء.
    26. حامد حسان، حسین. (۱۹۹۸م). نظریة المصلحة فی الفقه الإسلامی. مصر: مکتبی المتنبی للطباعة والنشر والتوزیع.
    27. حمد محمود، عبدالحمید علی. (۲۰۰۹م). المصلحة المرسلة وتطبیقاتها المعاصرة فی الحکم والنظم السیاسیه. فلسطین: جامعة النجاح الوطنیه، کلیة الدراسات العلیا.
    28. خلّاف، عبدالوهاب. (بی‌تا). علم أصول الفقه (چاپ هشتم). بی‌جا: مکتبة الدّعوه.
    29. خمینی، سید روح‌الله. (۱۴۲۶ق). الإجتهاد والتقلید (چاپ اول). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قدس سره).
    30. خوانساری، سید احمد. (۱۴۰۵ق). جامع المدارک فی شرح مختر النافع (مصحح: علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم). قم، مؤسسه اسماعیلیان.
    31. خویی، سید ابوالقاسم. (۱۴۱۱ق). فقه الشّیعه - الإجتهاد والتقلید (مقرر: سید محمدمهدی موسوی خلخالی). قم، چاپخانه نوظهور.
    32. رازی، محمد بن عمر. (۱۴۰۰ق). المحصول فی علم الأصول (محقق: طه جابر فیاض العلوانی). ریاض: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیه.
    33. رشتی، حبیب‌الله. (۱۴۱۲ق). بدائع الأفکار (چاپ اول). قم، مؤسسة آل‌البیت(علیهم السلام).
    34. زبیدی، بلقاسم. (۱۴۳۵ق). الإجتهاد فی مناط الحکم الشرعی دراسة تأصیلیة تطبیقیّه. عربستان: جامعة ام‌القری، مرکز تکوین للدِّراسات و الأبحاث.
    35. زحیلی، محمد مصطفی. (۱۴۲۷ق). الوجیز فی أصول الفقه (چاپ دوم). دمشق، دار الخیر للطباعة والنشر والتوزیع.
    36. زرقانی، عبدالباقی. (۱۴۲۲ق). شرح الزّرقانی علی مختصر خلیل (مصحح: عبدالسلام محمد أمین، چاپ اول). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    37. زرکشی، محمد. (۱۴۲۱ق). البحر المحیط فی أصول الفقه (محقق: محمد محمد تامر). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    38. زیعلی، عثمان بن علی. (۱۳۱۳ق). تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق. قاهره: دارالکتب الإسلامی.
    39. سبحانی تبریزی، جعفر. (۱۴۲۴ق). إرشاد العقول إلی مباحث الأصول (مقرر: محمدحسین حاج‌عاملی، چاپ اول). قم: مؤسسه امام صادق(علیه السلام).
    40. سیواسی، محمد بن عبدالواحد. (بی‌تا). شرح فتح القدیر. بیروت: دارالفکر.
    41. سیوری حلی، مقداد بن عبدالله. (۱۴۰۳ق). نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الإمامیّه (مصحح: سید عبداللطیف حسینی کوه‌کمری، چاپ اول). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
    42. شافعی، محمد بن إدریس. (۱۴۰۳ق). الأمّ مع مختصر المزنی (چاپ دوم). بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر.
    43. شافعی، محمد بن إدریس. (۱۴۲۲ق). الرِّسالة (تحقیق: رفعت فوزی عبدالمطلب، چاپ اول). منصوره، مصر، دار الوفاء.
    44. شبیلی، یوسف بن عبدالله. (بی‌تا). مقاصد الشریعة الإسلامیه ـ دروس القیت فی المعهد الإسلامی بواشنطن: کتاب-مقاصد-التشریع-الإسلامی: https://www.noor-book.com
    45. شثری، سعد بن ناصر. (۲۰۱۹م). المصلحة عند الحنابله. گردآورنده ابوزید: https://www.shamela.ws/rep.php/book/ 3793
    46. شوکانی، محمد. (۱۴۱۹ق). إرشاد الفحول إلی تحقیق من علم الأصول (محقق: خلیل ألمیس و ولی‌الدین صالح فرفور، چاپ اول). بیروت: دار الکتاب العربی.
    47. شهید اول، محمد بن مکی. (۱۴۰۰ق). القواعد والفوائد. قم: کتابفروشی مفید.
    48. شهید اول، محمد بن مکی. (۱۴۱۹ق). ذکی الشیعة فی أحکام الشّریعه (چاپ اول). قم: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام).
    49. صدوق، محمد بن علی بن بابویه. (۱۴۱۵ق). المقنع (مصحح: گروه پژوهشی امام هادی(علیه السلام)، چاپ اول). قم: مؤسسه امام هادی(علیه السلام).
    50. طوسی، محمد. (۱۴۰۷ق). تهذیب الأحکام (محقق: حسن خرسان موسوی، چاپ چهارم). تهران، دار الکتب الإسلامیه.
    51. طوفی، سلیمان بن عبدالقوی. (۱۴۱۳ق). رسالةٌ فی رعایة المصلحه (محقق: أحمد عبد الرحیم السایح، چاپ اول). بی‌جا: الدار المصریة اللبنانیه.
    52. طوفی، سلیمان بن عبدالقوی. (۱۴۱۹ق). التعیین فی شرح الأربعین (محقق: أحمد حاج محمد عثمان، چاپ اول). بیروت، مکه: مؤسسة الرّیان، المکتبة المکیّه.
    53. علیدوست، ابوالقاسم. (۱۳۹۰). فقه و مصلحت (چاپ دوم). تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    54. غزالی، محمد. (۱۴۱۷ق). المستصفی من علم الأصول (محقق: محمد بن سلیمان الأشقر، چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرّساله.
    55. غنیمی، عبدالغنی. (بی‌تا). اللباب فی شرح الکتاب (محقق: محمود أمین النواوی). بیروت: دارالکتاب العربی.
    56. فیروزآبادی، محمد. (۱۴۳۳ق). معجم القاموس المحیط: مرتب بحسَب الحروف الهجائیه (مصحح: ابراهیم شمس‌الدین، چاپ اول). بیروت: شرکة الأعلمی للمطبوعات.
    57. فیومی، أحمد بن محمد. (۱۴۲۵ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی (چاپ سوم). قم: دارالهجره.
    58. قرافی، احمد. (۱۹۹۴م). الذخیره (محقق: محمد حجی). بیروت: دارالغرب.
    59. قرافی، أحمد. (۱۴۱۶ق). نفائس الأصول فی شرح المحصول (محقق: عادل أحمد عبدالموجود و علی معوض، چاپ اول)، بی‌جا: مکتبة نزّار مصطفی الباز.
    60. قروی، محمد. (بی‌تا). الخلاصة الفقهیّة علی مذهب السادة المالکیّه. بیروت: دار الکتب العلمیه.
    61. کاشانی، علاءالدین. (۱۹۸۲م). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع. بیروت: دار الکتاب العربی.
    62. کاشف الغطاء، حسن. (۱۴۲۲ق). أنوار الفقاهة: کتاب الصیام (چاپ اول). نجف أشرف: مؤسسة کاشف الغطاء.
    63. کاشف الغطاء، محمد بن حسین بن علی. (۱۳۵۹ق). تحریر المجلّه (چاپ اول). نجف أشرف: المکتبة المرتضویه.
    64. مازندرانی، محمدصالح. (۱۳۸۲). شرح الکافی: الأصول و الروضه (مصحح: ابوالحسن شعرانی، چاپ اول). تهران: المکتبة الإسلامیه.
    65. ماوردی، ابوالحسن. (بی‌تا). الحاوی الکبیر. بیروت: دارالفکر.
    66. ماوردی، ابوالحسن. (۱۴۱۴ق). (چاپ اول). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    67. محقق حلی، جعفر بن حسن. (۱۴۲۳ق). معارج الأصول (چاپ اول). لندن: مؤسسه امام علی(علیه السلام).
    68. مسلم. (بی‌تا). صحیح مسلم (تعلیقه‌نویس: محمد فؤاد عبدالباقی). بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
    69. مشیقح، خالد بن علی. (۱۴۲۴ق). فقه النوازل فی العبادات. بی‌جا: جامع الراجحی.
    70. منتظری، حسینعلی. (۱۴۳۱ق). دراسات فی المکاسب المحرّمه. قم: نشر تفکر.
    71. موصلی، عبدالله. (۱۴۲۶ق). الإختیار لتعلیل المختار (محقق: عبداللطیف محمد عبدالرحمن). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    72. میرزای قمی، ابوالقاسم. (۱۴۱۷ق). غنائم الأیام فی مسائل الحلال والحرام (چاپ اول). قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
    73. نائینی، محمدحسین. (۱۳۵۲). أجود التقریرات (مقرر: سید ابوالقاسم خویی، چاپ اول). قم، مطبعة العرفان.
    74. نجفی، محمد. (۱۴۱۲ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام (۱۵ جلدی، چاپ اول). بیروت: مؤسسة المرتضی العالمیّة، دار المورّخ العربی.
    75. نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی. (۱۴۱۵ق).، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه (چاپ اول). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
    76. نظام و جماعة من علماء الهند. (۱۴۱۱ق). الفتاوی الهندیة فی مذهب الإمام الأعظم أبی‌حنیفة النعمان. بیروت: دار الفکر.
    77. نیسابوری، محمد بن ابراهیم. (۱۴۰۵ق). الأوسط فی السنن والإجماع والإختلاف (چاپ اول). ریاض: دار طیّبه.
    78. یزدی، سید محمدکاظم. (۱۴۲۲ق). العروة الوثقی مع تعالیق الإمام الخمینی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قدس سره).