معیار و ضابطهٔ اتلاف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی دانشکده حقوق دانشگاه قم, قم, ایران.

چکیده

قاعدهٔ اتلاف یکی از چند قاعدهٔ بسیار مهمی است که به وسیلهٔ آنها مسائل مربوط به ضمان و مسئولیت مدنی در فقه و حقوق اسلامی حلّ و فصل می‌شود. در هریک از قانون مدنی و قانون مجازات اسلامی نیز این قاعده به گونه‌ای از مبانی و منابع ضمان و مسئولیت به‌شمار آمده است. در نگاه نخست، استدلال به این قاعده دشوار به نظر نمی‌رسد. اما تحلیل دقیق منطقی و واقعی آن نشان می‌دهد که این کار مستلزم پیش‌نیاز‌های متعددی است. مهم‌ترین چالش و مسئله در اِعمال این قاعده، تبیین مفهوم‌شناسانهٔ «اتلاف» و به‌ویژه ارائهٔ معیار و ضابطه‌ای هرچه عینی‌تر و کمّی‌تر برای آن است. هدف تحقیق حاضر حل این مسئله با روش توصیفی و تحلیلی است. ادبیات فقهی و حقوقی ما در این باب به سترگی ادبیات علمی قواعدی مانند «ضمان ید» و «نفی ضرر» نیست. لکن نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که فقیهان بزرگ امامیه تلاش‌های ارزشمندی جهت ضابطه‌مند‌کردن و استاندارد‌سازی این قاعده به عمل آورده‌اند. طرح و ارزیابی این دیدگاه‌ها موجب توسعهٔ ادبیات فقهی و حقوقی ما در این زمینه می‌شود. برخی بر این باورند که با تصویب قانون مجازات اسلامی جدید، اتلافْ به مثابه «قابلیت استناد» به عنوان تنها مبنای ضمان و مسئولیت ناشی از جرم پذیرفته شده است، اما نگارندهٔ این مقاله با بسنده‌بودن این دیدگاه همدلی ندارد و بر این باور است که باید عناصر لازم برای تحقّق استناد عرفی نیز به‌روشنی تبیین شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Criterion and Standard of Wasting (Itlāf)

نویسنده [English]

  • Ahmad Deylami
Department of Private and Islamic Law, Faculty of Law, University of Qom, Qom, I.R. Iran.
چکیده [English]

The rule of wasting is one of the most important rules by which issues related to liability (ḍamān) and civil liability in Islamic jurisprudence (fiqh) and law are resolved. In each civil law and the Islamic Penal Code, this rule is considered as a basis and source of liability. At first glance, arguing for this rule does not seem difficult. However, a careful logical and realistic analysis shows that this requires various prerequisites. The most important challenge and issue in enforcing this principle is to explain the concept of "wasting" and in particular to provide a more objective and quantitative criterion for it. The objective of this study is to solve this problem through a descriptive and analytical method. Our jurisprudential and legal literature in this regard is not as big as the scientific literature of principles such as "ḍamān Yad (liability of possession)" and "negation of harm". However, the findings of the study suggest that the great Imamiyah jurists have made valuable efforts to standardize and regulate this rule.  The evaluation and examination of these perspectives will lead to the development of our jurisprudential and legal literature in this field. Some believe that with the approval of the new Islamic Penal Code, wasting as "being able to be documented" has been accepted as the sole basis of the civil liability for a crime, but the author of this article does not agree with the adequacy of this view and believes that the necessary elements for the realization of conventional documentation should also be explained in a clear way.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rule of wasting (Itlāf)
  • liability (ḍamān)
  • civil liability
  • Standard of wasting

مراجع

* قرآن کریم (ترجمه محمد مهدی فولادوند).
1. امامی، سیدحسن. (1368). حقوق مدنی. (ج 1. چاپ هشتم). تهران: کتابفروشی اسلامیه.
2. انصاری، مرتضی (شیخ انصاری). (1424ق). کتاب المکاسب. (ج 3. چاپ پنجم). قم: مجمع الفکر الإسلامی.
3. انصاری، مرتضی (شیخ انصاری). (1424ق). کتاب المکاسب. (ج 3. چاپ ششم). قم: مجمع الفکر الإسلامی.
4. ایروانی، علی. (1416ق). حاشیه مکاسب. (ج 1و2). قم: صبح الصادق.
5. باریکلو، علیرضا. (1385). مسئولیت مدنی. تهران: نشر میزان.
6. بجنوردی، سید محمد حسن. (1413ق). القواعد الفقهیه. قم: دلیل ما.
7. بهرامی احمدی، حمید. (1388). مسئولیت مدنی. تهران: میزان.
8. حُرّ عاملی، محمد بن حسن (شیخ حُرّ عاملی). (1409ق). وسائل الشیعه فی تحصیل احکام الشریعه. قم: آل البیت(علیهم السلام).
9. حسینی حائری، سیدکاظم. (1423ق). فقه العقود. (چاپ دوم). قم: مجمع الفکر الاسلامی.
10. حسینی مراغی، سیدمیر عبدالفتاح. (1425ق). العناوین. (ج 2). قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
11. حسینی مراغی، عبد الفتاح. (1425ق). العناوین. (چاپ دوم). قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
12. ‌حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر (علّامه حلّی). (141۴ق). تذکره الفقهاء. قم: مؤسّسه آل البیت(علیهم السلام).
13. حلّی، نجم الدین. (محقق حلی) (1403ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. (چاپ دوم). بیروت: دارالاضواء.
14. الخوری الشرتونی، سعید. (1403ق). اقرب الموارد. قم: مکتبه آیة الله المرعشی.
15. داراب‌پور، مهراب. (1387). مسئولیت‌های خارج از قرارداد. تهران: مجد.
16. ره‌پیک، حسن. (1390)، حقوق مسئولیت مدنی و جبرانها. (چاپ چهاردهم). تهران: انتشارات خرسندی.
17. شهید ثانی، (زین الدین بن علی العاملی). (1413ق). مسالک الافهام فی تنقیح شرائع الاسلام. قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
18. صفایی، سیدحسین؛ رحیمی، حبیب الله. (1390). مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
19. طباطبایی، سیدعلی. (1410ق). ریاض المسائل. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
20. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم. (1429ق). حاشیة المکاسب. قم: مؤسسة طیبة لاحیا التراث.
21. طریحی، فخرالدین بن محمد. (1375). مجمع البحرین. (ج ۵. چاپ سوم). تهران: نشر مرتضوی.
22. طوسی. محمد بن حسن (شیخ طوسی). (1387ق). المبسوط فی فقه الامامیه. (چاپ سوم) تهران: المکتبه المرتضویه.
23. ‌غروی اصفهانی، محمد حسین (محقق اصفهانی). (1425ق). حاشیه کتاب المکاسب. قم: پایه دانش.
24. فاضل لنکرانی، محمد. (1425ق). القواعد الفقهیه. (چاپ دوم). قم: مرکز فقه الائمه الاطهار(علیهم السلام).
25. فراهیدی، خلیل. (1409). العین. (ج 8. چاپ دوم). قم: نشر هجرت.
26. قاسم‌زاده، سیدمرتضی. (1385). مبانی مسئولیت مدنی. تهران: نشر میزان.
27. کاتوزیان، ناصر. (1374). وقایع حقوقی. (چاپ دوم). تهران: نشر یلدا.
28. کاتوزیان، ناصر. (1378). الزامات خارج از قرارداد. (ج1. چاپ دوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
29. کاشف الغطاء، محمد حسین. (1359ق). تحریر المجله. النجف الاشرف: المرتضویه.
30. کوه‌کمری، محمد. (1417). کتاب البیع. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
31. محقق داماد، سید مصطفی. (1379). قواعد فقه (مدنی). تهران: سمت.
32. محمدی، ابوالحسن. (1383). قواعد فقه. (چاپ هفتم). تهران: میزان.
33. مظفر، محمد رضا. (بی‌تا). حاشیة المکاسب. (ج 1). قم: حبیب.
34. مغربی تمیمی، نعمان بن محمد. (1385ق). دعائم الاسلام. قم: مؤسسه آل تربیت(علیهم السلام).
35. مکارم شیرازی، ناصر. (1425ق). القواعد الفقهیه. قم: مدرسه الامام علی(علیه السلام).
36. موسوی قزوینی، علی. (1409ق). رساله قاعده مایضمن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
37. موسوی قزوینی، علی. (1424ق). ینابیع الاحکام. (ج 2). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
38. موسوی خویی، سید ابوالقاسم. (1422ق). مبانی تکمله المنهاج. قم: احیاء آثار الامام الخوئی.
39. موسوی خویی، سید ابوالقاسم. (بی‌تا). مصباح الفقاهه. (چاپ دوم). قم: سید الشهداء.
40. نائینی، محمد حسین. (1424ق). منیة الطالب. (چاپ دوم). قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
41. نجفی، محمدحسن (صاحب جواهر). (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. (ج 37. چاپ هفتم). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
42. نجم‌آبادی، میرزا ابوالفضل. (1421ق). الرسائل الفقهیه. قم: مؤسسه امام رضا(علیه السلام).
43. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود. (1423ق). دائرة المعارف الفقه الاسلامی. (ج ۳۵). قم: موسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی.
44. همدانی، رضا. (1420ق). حاشیه کتاب المکاسب. قم: ناشر: محمد رضا انصاری قمی.
45. یزدانیان، علیرضا. (1386). قواعد عمومی مسئولیت مدنی. تهران: نشر میزان.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 13 مهر 1398
  • تاریخ بازنگری: 11 خرداد 1399
  • تاریخ پذیرش: 28 اردیبهشت 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار