ظرفیت‌های احکام ترجیحیِ فقه در مواجهه با مشکل فقر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت ‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.

چکیده

در چگونگی مواجهه با مشکل فقر و برون‌رفت از آن‌‌، ادیان الهی و مکاتب بشری هرکدام راه‏هایی فراروی بشر نهاده‏اند. اسلام نیز در مواجهه با این پدیده‌‌، سازوکارهایی را به‌رسمیت شناخته است. نگاهی به احکام فقهی بیانگر آن است که دو دسته احکام و مقررات برای محدودکردن و ازبین‌‌بردن فقر وضع شده است: یک دسته احکام واجب و الزامی‌اند (مانند خمس و زکات) و دسته دوم که موضوع این مقاله است‌‌، احکام ترجیحی و استحبابی هستند و شامل نهادهایی همچون انفاق‌‌، صدقه‌‌، وقف و قرض‌الحسنه می‌شوند. هدف بسیاری از قواعد ترجیحی فقه در زمرۀ اهداف احکام الزامیِ آن است؛ پس توجه به احکام ترجیحی در کنار احکام الزامی می‌تواند تحقّق هم‌زمان هدف شارع از تشریع این احکام را به‌دنبال داشته باشد. ازاین‌رو‌‌، به‌نظر می‌رسد استفاده از ظرفیت عظیم احکام ترجیحی فقهیِ مرتبط با فقر و به‌فعلیت‌رساندن آنها‌‌، در کنار دیگر احکام واجب و الزامی‌‌، می‌تواند به ریشه‌کنی فقر بینجامد. تحلیل و بررسی این مسئله، موضوع این مقاله است و بر این اساس ـ پس از بررسی مفهوم فقر و معیار تشخیص آن ـ به موضوع انفاق و صدقه پرداخته شده و بخش پایانی مقاله نیز به بررسی وقف و قرض‌الحسنه اختصاص یافته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Capacity of Preferential Jurisprudence Rulings in the Face of Poverty

نویسنده [English]

  • Mahdi Firouzi
Faculty member of Islamic Sciences and Culture Academy, Qom, Iran.
چکیده [English]

In coping with the problem of poverty and its solutions, divine religions and human schools have each provided ways for humankind. In the face of this phenomenon, Islam has also identified mechanisms. A glimpse at the jurisprudential rulings indicates that two sets of laws and regulations have been put in place to limit and eliminate poverty: One category is mandatory and obligatory (such as khums and zakat) and the second is the preferential and charitable (Mustahab) one and includes institutions such as donation, charity, waqf (endowment), and loan. The purpose of many principles of jurisprudence is the purpose of its mandatory rulings. Therefore, considering preferential rulings along with the mandatory ones can lead to the simultaneous realization of Shari'ah's goal of making these rulings. Thus, it seems that using the enormous capacity of jurisprudential preferential rulings related to poverty and enforcing them, along with other mandatory and obligatory rulings, can lead to poverty elimination. Analyzing and examining this issue is the subject of this paper and accordingly - after examining the concept of poverty and the criteria for its diagnosis - the issue of donation and charity is dealt with and the final part of the paper is devoted to the study of waqf and loan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jurisprudence
  • poverty
  • preferential rulings
  • donation
  • charity
  • endowment
  • loan

مراجع

1. قرآن کریم.
2. ابن‌ادریس حلّی (محمد بن ‌‌منصور بن ‌‌احمد) (1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی‏، ج3‌‌، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
3. ابن‌فارس‌‌، احمد (1420ق)، معجم مقاییس اللغة، ج24‌‌، بیروت: دارالکتب العلمیة.
4. احسائی‌‌، محمد بن علی‌‌ بن‌‌ابراهیم‌ بن ابی‌جمهور (1405ق)، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، ج1‌‌، قم: دار سیدالشهداء للنشر.
5. بحرانی‌‌، یوسف‌ بن ‌احمد‌ بن ‌ابراهیم (1405ق)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، ج12‌‌، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
6. جوادی آملی، عبداللّه (1390)، تسنیم‌‌، تفسیر قرآن کریم، ج11‌‌، قم: مرکز نشر اسراء.
7. جوهری، اسماعیل‌ بن ‌حماد (1376ق)، صحاح اللغة، ج2‌‌، بیروت: دارالعلم للملایین.
8. حرّانی، حسن‌ بن علی (ابن‌شعبه حرّانی) (1404ق)، تحفة العقول عن آل الرسول(علیهم السلام)، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
9. حسینی عاملی، سیدجواد بن ‌محمد (1419ق)، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، ج11‌‌، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
10. راغب اصفهانی، حسین‌ بن ‌محمد (1416ق)، مفردات الفاظ القرآن، دمشق: دارالقلم.
11. سبزواری، ملامحمدباقر (‌1247ق‌)، ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد‌، ج2‌‌، قم: مؤسسة آل‌البیت(علیهم السلام).
12. سید رضی (محمد بن ‌حسین‌ بن موسی) (1386)، نهج‌البلاغه‌‌، ترجمه: سیدجعفر شهیدی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
13. شهید ثانی (زین‌الدین‌‌ بن ‌علی ج بعی عاملی) (1410ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج2‌‌، قم: کتاب‌فروشی داوری.
14. شهید ثانی (زین‌الدین‌‌ بن ‌علی ج بعی عاملی) (1413ق)، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج1‌‌، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
15. شهید اول (محمد بن مکی عاملی) (1403ق)، معانی الأخبار، قم:‏ مؤسسة النشر الإسلامی.
16. شهید اول (محمد بن مکی عاملی) (1410ق)، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة‌‌، بیروت: دار التراث ـ الدار الإسلامیة.
17. شیخ حرّ عاملی، محمد‌ بن ‌الحسن (1409ق)، وسائل ‌الشیعة، ج9‌‌، 16 و 18-19‌‌، قم: مؤسسة آل‌البیت(علیهم السلام) لإحیاء التراث.
18. شیخ صدوق (محمد‌ بن ‌علی‌ بن الحسین‌ بن بابویه‏ قمی) (1362)، الخصال، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
19. شیخ صدوق (محمد‌ بن ‌علی‌ بن الحسین‌ بن بابویه‏ قمی) (1413ق)، کتاب من لایحضره الفقیه، ج3‌‌، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
20. شیخ صدوق (محمد‌ بن ‌علی‌ بن الحسین‌ بن بابویه‏ قمی) (1418ق)، الهدایة فی الأصول و الفروع‌، قم: مؤسسة الإمام الهادی(علیه السلام)‌.
21. شیخ طوسی (محمد بن الحسن) (1387ق)، المبسوط فی فقه الإمامیة، ج1 و 3‌‌، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
22. شیخ مفید (محمد بن ‌محمد بن ‌النعمان عکبری بغدادی) (1410ق)، المقنعة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
23. صدر، سیدمحمدباقر (شهید صدر) (1389ق)، إقتصادنا، بیروت: دارالفکر.
24. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1409ق)، العروة الوثقی، ج2‌‌، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
25. طباطبایی‌‌، سیدعلی (1418ق)، ریاض المسائل، ج10‌‌، قم: مؤسسة آل‌البیت(علیهم السلام) لإحیاء التراث.
26. طبرسی‌‌، رضی‌الدین حسن‌ بن ‌فضل (1412ق)، مکارم الأخلاق، قم: انتشارات الشریف الرضی.
27. طبری، محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، ج26‌‌، بیروت:
دارالمعرفة.
28. علامه حلّی (حسن‌ بن یوسف مطهر اسدی) (1414ق)، تذکرة الفقهاء، ج5‌‌، قم: مؤسسة آل‌‌البیت(علیهم السلام).
29. عیاشی، محمد‌ بن مسعود (1380ق)، تفسیر العیاشی، تهران: المطبعة العلمیة.
30. فاضل مقداد (جمال‌الدین مقداد بن عبداللّه السیوری) (1419ق)، کنز العرفان فی فقه القرآن، ج1‌‌، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
31. فتاح، پرویز (15 اسفند 1396)، «کمک دوهزار میلیاردی مردم به کمیته امداد در سال 1396»‌‌، خبرگزاری میزان، کد خبر: ۴۰۲۹۵۷‌‌، آدرس:
https://www.mizanonline.com/fa/news/402957.
32. فخررازی‌‌، محمد بن ‌عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، ج20 و 28‌‌، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
33. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1417ق)، القاموس المحیط، ج1‌‌، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
34. فیض کاشانی، ملامحسن (1406ق)، الوافی، ج10‌‌، اصفهان: مکتبة امام امیرالمؤمنین(علیه السلام).
35. قرشی، سیدعلی‌اکبر (1377)، قاموس قرآن، ج4 و 7‌‌، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
36. قرطبی، محمد بن ‌احمد (1364)، الجامع لأحکام القرآن، ج17‌‌، تهران: ناصرخسرو.
37. کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر (1422ق)، کشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ج4‌‌، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
38. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، ج2-4 و 7‌‌، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
39. مجلسی، محمد باقر(علامه مجلسی) (1403ق)، بحار الأنوار، ج41‌‌، 78 و 100‌‌، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
40. محقق ثانی (علی‌ بن ‌الحسین کرکی) (1414ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج3و9‌‌، قم: مؤسسة آل‌البیت(علیهم السلام).
41. محقق حلّی (جعفر بن حسن) (1408ق)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج2‌‌، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
42. مغنیه‌‌، محمد جواد (1424ق)، التفسیر الکاشف، ج4‌‌، قم: دارالکتاب الإسلامی.
43. مکارم شیرازی‌‌، ناصر و دیگران (1373)، تفسیر نمونه، ج22‌‌، تهران: دارالکتب
الإسلامیة.
44. موسوی خمینی‌، سیدروح‌ اللّه (امام خمینی) (1407ق)، تحریر الوسیلة، ج2‌‌، بیروت: سفارت جمهوری اسلامی ایران.
45. موسوی خمینی‌، سیدروح‌ اللّه (امام خمینی) (1381)، توضیح‌المسائل مراجع، تهیه و تنظیم: سیدمحمدحسن بنی‌هاشمی خمینی، ج2‌‌، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
46. موسوی خمینی‌، سیدروح‌ اللّه (امام خمینی) (1385)، صحیفه امام، ج21‌‌، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(قدس سره).
47. نجفی، محمد حسن (صاحب جواهر) (1981م)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج15‌‌، 25 و 28‌‌، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
48. نراقی‌‌، احمد بن محمد مهدی (1415ق)، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، ج9‌‌، قم: مؤسسة آل‌البیت(علیهم السلام).
49. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (1434ق)، درس‌نامه فقه: درس خارج فقه زکات، ج1‌‌، قم: بنیاد فقه و معارف اهل‌بیت(علیهم السلام).

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 22 اسفند 1398
  • تاریخ پذیرش: 22 اسفند 1398

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار