نقش عدالت در قانونگذاری در حکومت اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

مهم‌ترین منبع قانونگذاری در حکومت اسلامی احکام اسلام است. ازسوی‌دیگر، یکی از مهم‌ترین اهداف حکومت در قانونگذاری اقامۀ عدالت در جامعه است. در این مقاله چهار نقش برای عدالت در قانونگذاری ترسیم شده است: نخست اینکه، آیا رعایت عدالتِ ماهوی در قانونگذاری لازم است و آیا عدالت درکنار احکام اسلام، دغدغه‌ای مستقل از دغدغۀ اجرای احکام برای قانونگذار ایجاد می‌کند؟ دوم اینکه، عدالت چه نقشی در تعیین فتوای معیار در قانونگذاری دارد؟ سوم اینکه، عدالت چه نقشی در قانونی کردن حکم شرعی دارد، بدین معنا که اگر قانونی‌ کردن حکمِ شرعی، در شرایط زمانه، ظالمانه می‌نمود، چه باید کرد؟ و چهارم اینکه، عدالت در تزاحم با دیگر مقاصد شریعت و دیگر اهداف حکومت چه جایگاهی دارد؟
روش این مقاله تحلیلی و با فرضِ مبنای ولایت مطلقۀ فقیه است. فقه سنی و مباحث حقوقی در این مقاله نقش پررنگی ندارند. این بحث یکی از مباحث فقه قانونگذاری است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Justice in Legislation in Islāmic State

نویسنده [English]

  • Hasanali Aliakbarian
aaa
چکیده [English]

The most important source for legislation in Islāmic government is the rulings of Islām. And, one of the most important legislation goals of Islāmic state is the establishment of social justice. This essay inquires about four roles of Justice in legislation. Firstly, is it necessary to observe inherent justice in legislation? And, dose Justice, beside and alongside the concern for enforcement of Islāmic rulings, engenders another concern for legislator? Secondly, what is the role of Justice in locating a criterion for Fatwā in legislating? ‌Thirdly, what is the role of Justice in legalizing Islāmic canon law? What if legalizing a specific ruling portrays to be unjust?  Fourthly, what if Justice conflicts with other goals of state or Objectives of Shariʿah? This essay uses an analytical method based on "Absolute Jurist's Authority" theory. Sunnī Fiqh and Juridical issues do not have a notable role in this essay. This essay falls under the Fiqh of legislation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Justice
  • Oppression
  • law
  • Islāmic Canon Law
  • Standard Fatwā
* قرآن کریم
1. ابن‏عربى، محمد‌بن‌على (1422ق)، تفسیر ابن‌عربى (تأویلات عبد الرزاق)، ج2، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ نخست.
2. ابن‏عطیه، عبدالحق بن غالب، (1422ق)، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، ، ج5، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ نخست.
3. ابن‏کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم (ابن‌کثیر)، ج8، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ نخست.
4. ابوحیان، محمد‌بن‌یوسف (1420ق)، البحر المحیط فی التفسیر، ج10، بیروت، دارالفکر، چاپ نخست.
5. ارسطا، محمدجواد، «فتوای معیار در قانونگذاری»، http://fahimco.com، تاریخ دسترسی: 8/5/1396.
6. انصارى، زکریا‌بن‌محمد (1424ق)، فتح الرحمن شرح ما یلتبس من القرآن (یک‌جلدی)، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ نخست.
7. بغوى، حسین‌بن‌مسعود، (1420ق)، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، ج4، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ نخست.
8. ثعلبى، احمد‌بن‌محمد (1422ق)، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، ج9، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ نخست.
9. حر عاملی، محمد‌بن‌حسن (بی‌تا)، وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، ج17، تصحیح، تحقیق و تذییلِ محمد رازی، تعلیقِ أبی‌الحسن شعرانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
10. حویزی، عبد‌علی‌بن‌جمعه (1412ق)، تفسیر نور الثقلین، ج2، تحقیق، تصحیح وتعلیقِ هاشم رسولی محلاتی، قم، مؤسسة إسماعیلیان للطباعة والنشر والتوزیع، چاپ چهارم.
11. خمینی، روح الله موسوی (1385ق)، الرسائل، تذییلاتِ مجتبی طهرانی، قم، مؤسسة اسماعیلیان للطباعة والنشر والتوزیع.
12. _______________ (1386)، صحیفۀ امام، ج7، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1، چاپ چهارم.
13. _______________ (1421ق)، کتاب البیع، ج1، تحقیق و نشرِ مؤسسة تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی1، مطبعة مؤسسة العروج، تهران، چاپ نخست.
14. زحیلی، وهبة (بی‌تا)، الفقه الإسلامی وأدلته (الشاملة للأدلة الشرعیة والآراء المذهبیة وأهم النظریات الفقهیة وتحقیق الأحادیث النبویة وتخریجها)، ج7، دمشق، دارالفکر (از نرم‌افزار شامله).
15. _______ (1422ق)، التفسیر الوسیط (زحیلى)، ج3، دمشق، دارالفکر، چاپ نخست.
16. سمرقندى، نصربن‌محمد (1416ق)، تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم، ج3، بیروت، دارالفکر، چاپ نخست.
17. سیوطى، عبدالرحمن‌بن‌ابى‏بکر (1404ق)، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج6، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى1، چاپ نخست.
18. شبر، عبدالله (1385ق)، تفسیر القرآن الکریم (تفسیر شبر)، تحقیقِ حامد حفنی داود، بی‌جا، ناشر: السید مرتضى الرضوی، چاپ سوم.
19. شریف رضی، محمد (1387ق)، نهج البلاغة، تصحیحِ صبحی صالح، بیروت، چاپ نخست.
20. شیبانى، محمدبن‌حسن (1413ق)، نهج البیان عن کشف معانى القرآن، ج5، قم، الهادى، چاپ نخست.
21. شیخ صدوق (محمدبن‌علی) (1386ق)، علل الشرایع، ج2، نجف، المکتبة الحیدریة.
22. ________________ (بی‌تا)، من لا یحضره الفقیه، ج2، تصحیح و تعلیقِ علی‌اکبر غفاری، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة.
23. شیخ طوسى (محمدبن‌حسن) (1409ق)، التبیان فی تفسیر القرآن، ، ج5 و 9، تحقیق وتصحیحِ أحمد حبیب قصیر عاملی، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، چاپ نخست.
24. صانعی، یوسف (1382)، فقه الثقلین فی شرح تحریر الوسیلة ـ کتاب القصاص، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی1، چاپ نخست.
25. صدر، محمدباقر (1382)، اقتصادنا، تحقیقِ مکتب الإعلام الإسلامی(فرع خراسان)، قم، مؤسسة بوستان کتاب (مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی)، چاپ دوم.
26. طباطبائی بروجردی، (1383)، جامع أحادیث الشیعة، بی‌جا، مطبعة مهر استوار.
27. طباطبائى، محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، ج6 و10 و 18 و 19، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.
28. طبرانى، سلیمان‌بن‌احمد (2008م)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى)، ج6، اردن، دارالکتاب الثقافی، چاپ نخست.
29. طبرسى، فضل‌بن‌حسن (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج9، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم.
30. _____________ (1412ق)، تفسیر جوامع الجامع، ج4، قم، حوزه علمیه قم: مرکز مدیریت، چاپ نخست.
31. عاملی، جعفر مرتضی (1415ق)، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج5، بیروت، دار الهادی، چاپ چهارم.
32. عبادی، علی حمود (1429ق)، فلسفة الدین مدخل لدراسة منشاء الحاجة إلی الدین و تکامل الشرائع، محاضرات کمال حیدری، قم، دار فراقد للطباعة والنشر، چاپ نخست.
33. علامه حلی (حسن) (1420ق)، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، ج2، تحقیقِ إبراهیم بهادری، إشرافِ جعفر سبحانی، قم، مؤسسة الإمام الصادق7، چاپ نخست.
34. علی‌اکبریان، حسن‌علی (1386)، قاعدۀ عدالت در فقه امامیه (گفت‌وگو باجمعی از اساتید حوزه و دانشگاه)، تهیۀ پژوهشکده فقه و حقوق، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ نخست.
35. _____________ (1392)، «فتوای معیار در قانونگذاری»، دین و قانون، سال اول، ش2.
36. _____________ (1394 الف)، «بررسی اختلاف در تعمیم دلیل به حکمت حکم»، کاوشی نو در فقه، ش79.
37. _____________ (1394 ب)، «نقش عدالت و ظلم در استنباط احکام شرعی»، رواق حکمت، سال اول، ش1.
38. عیاشی، محمد‌بن‌مسعود (بی‌تا)، تفسیر العیاشی، ج2، تحقیق وتصحیح وتعلیقِ هاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الإسلامیة.
39. فخر رازى (محمد‌بن‌عمر) (1420ق)، التفسیر الکبیر( مفاتیح الغیب)، ج27، تحقیق و نشر: دار احیاء التراث العربى‏، بیروت، چاپ سوم.
40. فیض کاشانى، محمدبن‌شاه‌مرتضى (1415ق)، تفسیر الصافی، ج2 و 5، تهران، مکتبة الصدر، چاپ دوم.
41. قمى، على‌بن‌ابراهیم (1363)، تفسیر القمی، ج2، قم، دار الکتاب، چاپ سوم.
42. کاتوزیان، ناصر (1376)، فلسفۀ حقوق، ج1 (تعریف و ماهیت حقوق)، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ نخست.
43. _________ (1379)، کلیات حقوق؛ نظریۀ عمومی، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم.
44. کاشانى، فتح‏الله‌بن‌شکرالله (1423ق)، زبدة التفاسیر، ج6، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ نخست.
45. کلینی، أبی‌جعفر محمدبن‌یعقوب (1367) الفروع من الکافی، ج5، چاپ پنجم، تصحیح و مقابله و تعلیق: علی أکبر غفاری، دار الکتب الاسلامیة، چاپخانه حیدری، تهران.
46. ___________________ (1363)، الأصول من الکافی، ج1، چاپ پنجم، تصحیح و مقابله و تعلیقِ علی‌أکبر غفاری، دار الکتب الاسلامیة، چاپخانه حیدری، تهران.
47. محسن امین عاملی (1426ق)، عجائب احکام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب7، تحقیقِ کریم فارس حسون، قم، مؤسسه دایرة المعارف الفقه الإسلامی، چاپ دوم.
48. مدرسى، محمدتقى (1419ق)، من هدى القرآن، ج15، تهران، دار محبی الحسین، چاپ نخست.
49. مغنیه، محمدجواد (1424ق)، التفسیر الکاشف، ج4، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ نخست.
50. مقاتل بن سلیمان (1423ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج4، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ نخست.
51. مکارم شیرازى، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، ج20 و 23، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم.
52. هندی، علی‌المتقی‌بن‌حسام‌الدین (1409ق)، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، ج12، ضبط و تفسیرِ بکری حیانی، تصحیح و فهرستِ صفوة السقا، بیروت، مؤسسة الرسالة.