استاد فقیهان

تمدن, فرهنگ و معنویت روزگار ما, مرهون اندیشه هاى خلاّق است و افکار بدیع. کاخ بلند تمدّن بشر را آجرهاى زرّین ابتکار و ابداع, بر افراشته است. سر فصل و زیربناى همه پیشرفتهاى دینى و بشرى جرقه هایى است که از فکر دانشى مردان نو اندیش بر آمده است. ستونهاى استوار بناى رفیع همه تمدنها, گرد مردانى است که ابداع گرند و مؤسّس, همانانى که جلوتر از زمان خویش, مى اندیشیدند و به وضع موجود, راضى نبودند و ملت و قوم خود را به پویایى و پیشرفت فرا خواندند. احیاگرانى که با همّت خویش, فرهنگ, اخلاق, میراث معرفتى و جامعه خویش را احیا کردند و ادیان الهى را از خرافه پیراستند, اصالتها و عناصر زندگى ساز آن را نمودند, صلاى رحیل به سوى کمال را, سر دادند و خود چراغى به راه پیشرفت ترقّى و تکامل جوامع شدند. برخى چون امام خمینى, رستاخیزى در همه ابعاد جوامع اسلامى به پا کردند و زمینه تمدن جدید و عصرى نو را پدید آوردند. یا قله سانانى که در یک حوزه معرفتى یا بعدى از ابعاد انسانى آفریده هایى داشتند و در سایه سار فکرشان ترقّى علمى, فکرى و ژرفایى میراث فرهنگى و معرفتى را به انسانها ارمغان کردند. در دامن فهم شریعت, تبیین احکام و مقررات دینى و نمودن تعالیم وحى نیز, علوم گوناگونى سر بر آورد و در هر یک از آن دانشها مردانى چهره شدند و میدان دار. تاریخ تطور تفسیر, کلام, رجال, درایه, اصول و فقه که بخش عظیمى از فرهنگ و تمدّن انسانى ـ اسلامى را تشکیل مى دهد, در این مقوله سرگذشتى خواندنى دارد.

در عرصه فقه و اصول که میراثى بسیار غنى در این باب به یادگار مانده و معارف و تعالیمى زندگى ساز و روح افزا به ارمغان آورده است, نیز دانشى مردانِ آفتاب اندیشه و خورشید چهر, قد علم کردند و در دانش اجتهاد سرفصلى جدید باز گشودند.

اینان, با تأسیس روش و مکتبى جدید, نام خویش را به درازاى عمر آن علوم جاودان کردند.

امروز, نمى توان حکمت را از نام بوعلى جدا کرد و عرفان را بدون, محى الدین, نام برد و در حوزه ادب از حافظ و سعدى سخن نگفت. تار و پود فقه نیز, با نام شیخ طوسى و بزرگانى چون: علاّمه, محقّق, شهیدین و... آمیخته شده است.

اینان, فقه شیعه را پویا کرده و همپاى زمان جلو بردند, نیازهاى نو پیدا را پاسخ گفته, پرسشهاى جدید را بر منابع دین عرضه کردند و از این راه, هم فقه بالنده شد و هم نظام حقوقى اسلامى, در تحدّى با نظامهاى حقوقى جهان بر فرازماند.

شیخ اعظم مرتضى انصارى, از قبیله احیاگرانى است که دغدغه کار آمدى فقه و استوارى مکتب قانونگذارى را در سر داشت.

او, با دیدى عمیق و آگاهیهاى گسترده دامنى که داشت, روشى نو و مکتبى جدید در فقه پى ریخت و در اصول, اندیشه هایى تازه عرضه داشت.

هنوز افکار او در حوزه هاى علوم دینى, فصل الخطاب است و فهم کتابهاى او, ملاک اجتهاد و استنباط.

بى شک, شناخت مردى چنین بزرگ و فهم سر توفیق او, ضرورت فورى حوزه هاى علومِ دینى است. تا از راه او چراغ گیرند و تحوّلى نو, در اجتهاد پدید آورند.

با این نگاه, بر گزارى کنگره به یاد او, عملى است مبارک و کندو کاو در اندیشه هاى وى, بویژه روش اجتهادى وى,اقدامى به روز و شایسته.

ما نیز نخستین شماره فقه را به نقد و بررسى اندیشه هاى او اختصاص دادیم, تا پاسداشتى باشد از فضائل الهى, راه و رسم اجتهادى آن دانشور بزرگ و نقبى به دنیاى اندیشه هاى او,ومعبرى به چگونگى تحول دراجتهادونگرش و فهمى نو, از منابع شریعت.

فقیه مؤسّس

استاد فقیهان صدسال اخیر, شیخ انصارى, سهم و نقش اساسى در مایه ورى و بالندگى فقه شیعه دارد. بیشتر اصحاب تراجم و شرح حال نویسان از او با عنوان: (فقیه مؤسّس) نام برده اند, در این زمینه بحق گفته اند:

(علم اصول را, بخصوص تأسیس کرد که از صدر اول تا این عصر, نشده بود.1)

در روز غدیر 1414 هـ . ق. چشم به هستى گشود. سرگشتگان کویر جهل و تحجّر را به غدیر اجتهاد و آزاد اندیشى خواند و با گشودن شریعه اى جدید به زلال گواراى حقایق شریعت, راهى نو در فهم احکام فرادید طالب علمان و شریعت پژوهان گشود.

دانشهاى زمان خویش را, با ولعى شگفت انگیز آموخت. براى بهره ورى از فقیهان مشهور زمان خویش, رنج سفرها به جان خرید. با همه علماى نام آور زمان خود دیدار کرد. دانش و مایه ورى آنان را آزمود. اگر حرفى نو داشتند, آموخت و آنچه را اندوخته بود و یا به فکرش مى رسید, به آنان عرضه مى داشت. نه تنها او از آنان بهره نمى برد که آن بزرگان نیز از اندیشه هاى او, سود مى جستند. فقیه و حکیم نامور شیعه, مرحوم ملا احمد نراقى که چهار سال شیخ او را خدمت کرد و همه وقتشان به مباحثه و مذاکرات علمى و فکرى گذشت, مى گوید:

(استفاده اى که من از این جوان بردم, بیش از استفاده اى بود که او از من برد.)

یا مى گوید:

(در مسافرتهاى مختلف, زیاده بر پنجاه مجتهد مسلم, دیدم که هیچ یک از ایشان به مثل شیخ مرتضى نبودند.)2

آرى او چون زنبور عسل به سراغ گلهاى بوستان علوى در دورترین نقاط جهان اسلام آن روز رفت و روش اجتهادى و اندیشه هاى ابتکارى آنان را بر دانش خویش افزود. از این راه افکار و انظار خویش را تهذیب و بارور کرد و تسلّطى اعجاب بر انگیز بر دیدگاهها و اقوال فقیهان, پیدا کرد.

میراث اصولى و فقهى شیعه را در غربال اندیشه اش زیرو رو کرد, سره را از ناسره نمود, و از این راه به مکانتى رسید که چنین توصیفش کردند:

(له کتب فى الاصول والفقه لایسعه الواقف علیها وعلى مافیها من الدقائق العجبیة والتحقیقات الغریبة ... حتّى یرى المجتهد النّاظر فى ذالک کالمقلّد.3)

او را آثارى در علم اصول و فقه است که زبدگان مجال احاطه به ژرفایى مطالب آن را ندارند, چه در آن کتابها, باریک بینیهایى اعجاب برانگیز و تحقیقاتى شگفت و بدیع است... به گونه اى که مجتهدان در بلنداى اندیشه او خود را مقلّدى بیش نمى بینند4.

تبیین همه انظارى که شیخ اعظم تأسیس و ابتکار کرده است, در توان ما نیست. در این کوتاه مقال, اشارتى داریم, به برخى ابعاد روش اجتهادى و مکتب فقهى او.

نوآوریهاى او در اصول و فقه

مهارت و تسلّط او بر انظار فقیهان, احادیث و آیات قرآن, دقّت نظر و پژوهیدن در مبانى اقوال, تفقّه در احادیث و به کارگیرى منطق و استدلال, عامل ابداع سبکى نو در استنباط شد. او, افزون بر ابتکاراتى که در فقه و اصول دارد, باب بندى جدیدى, آن هم نه صورى که محتوایى و ریشه اى, در فقه و اصول پى ریخت. اصول را منطق اجتهاد و مقدمّه فقه انگاشت و در این مسیر, از اصول باب بندى تازه اى ارائه داد. تقسیمى که موضوع اصول را به موضوع فقه نزدیک کرد. موضوع فقه, افعال مکلّفین است. او, مناط تقسیم بندى خویش را در اصول, حالات سه گانه مکلّف گرفت: قطع وظن و شک و در همین سه عرصه, مباحث و قواعد اصول را طرح کرد, کمبودهاى منطق استنباط را جبران کرد و به هر یک از مسائل و مباحث اصولى, جایگاه طبیعى و منطقى داد و از این راه, فلسفه وجودى اصول را که قالب استدلال و منطق اجتهاد است, جلوه گر ساخت.

او, در فقه نه تنها به قواعد, اصول و ادلّه گفته آمده و هم سنخ با موضوع, بسنده نمى کرد, بلکه هم از داده هاى علوم دیگر, وام مى گرفت و هم قواعد و اصول و مبانى خود و فقیهان را در دیگر بابها و کتابهاى فقه, استخدام مى کرد و از این راه, نگاهى نظامواره و همه گیر به فقه داشت و با این کار, غنایى خاصّ و گستره فراخ ترى را به ابواب و مباحث مى افزود.

او, گرچه در کتابها و باب عبادات ابداعها و ابتکارهایى دارد, ولى, کار نمایان او, در فقه, کتاب (متاجر) است. اثرى که فصلى جدید در فقه معاملات گشود. شگفت ابتکارى که در فقه سنّى و شیعه بى سابقه بود.بدیع کارى که یک قرن پس از او, هنوز در اوج و بر فراز است5.

شیخ, در فقه معاملات, مکتب جدیدى پى ریخت. گرچه از کتاب عظیم جواهر الهام گرفته6 و از مقابس روشنایى جسته, ولى شیوه اى به تمام معنى نو, در فقه تجارت. طرح کرد.

حدیث بلند و پر مایه مؤسس فقه جعفرى را, دست مایه و متن پژوهش خویش در مکاسب محرّمه قرار داد و نظم و نسقى خاص, در تبیین کسبهاى حرام پیش گرفت با مو شکافى خیره کننده اى گوهرهاى ناپیداى این حدیث را نمود و معارف و تعالیم آن را با نیازها و ابعاد زندگى تجارى آن روز, تطبیق کرد.

تجارت و بیع را نیز سبکى خاصّ بخشید و دریایى از مباحث شیرین و راهگشا را در آن, جارى ساخت.

او, در این کتاب, نه تنها از همه ابعاد و زوایاى تجارت سخن گفته که راهى نو در اجتهاد را بر روى طالب علمان گشوده است. مباحث اساسیِ عقود, ایقاعات, حقوق مالکیت, قراردادها, مسؤولیّتهاى مالى و مدنى و هر آنچه مرتبط با داد و ستدهاى مالى جامعه است, درآن گنجانیده, به گونه اى که خواننده پس از مطالعه دقیق آن, بى نیازى و توانایى خاصّى در خود احساس مى کند و روحیّه نقد و قدرت استدلال, پیدا مى کند. چه همه مبانى اجتهاد در مکاسب طرح شده و چگونگى بهره ورى و کاربرد از مباحث اصول در استنباط و اجتهاد آمده است. همین, عامل بالندگى فقه پس از او گردید و سبکى بى بدیل و نو در اجتهاد و استنباط احکام پدید آورد. فقه را بازبانى ساده, همراه با دلیلهاى فطرت پذیر و استدلالهاى استوار تبیین کرد.

خاستگاه هر نظریّه را مشخص کرده و تاریخ تطوّر آن را نموده و با این کار, نظریّه هاى ابتکارى را از گفته ها و فتاواى تقلیدى, متمایز ساخت.7 از نقل اقوال و انبوه کردن ادلّه هر قول دامن گرفته, تا طالب عالمان در انبوهى و بسیارى گفته ها و استدلالها گیج نشوند. از اقوال مشابه پرهیز مى کند و گزیده انظار را با دسته بندى و ترتیب بندى ویژه آنها و رده بندى استدلالهاى هر قول, پیش دید فقه پژوهان قرار مى دهد. سپس بدون آن که در کثرت انظار و اقوال غرق شود, چونان یک داورى بصیر و بى طرف از بیرون, بدون هیچ جانبدارى, به همه انظار مى نگرد و هر یک را در بوته نقد و ارزیابى قرار مى دهد. در این راه, اگر استدلال جدیدى بر تأیید یک نظریّه در ذهنش جرقّه مى زند, مى نماید. با هر یک از دیدگاهها, چونان برخورد مى کند و دلیل مى آورد که گویا نظر برگزیده اوست, سپس با نکاتى شگفت انگیز و موشکافى دقیق به رد آن نظرگاه مى پردازد.

زوایاى سخن, هر فقیه را بجد مى کاود. در منابع و ادله احکام به عمق مى پردازد واستنباط را, بدون هیچ پیش داورى, به استدلال مى گذارد.

برخى بزرگان, روش اجتهادى و تعلیمى او را چنین ترسیم کرده اند:

(او, اوستادى چیره دست بود. بسیارى از علماى بزرگ و اساتید در درس او شرکت مى کردند. گفته اند: او, در نحو, صرف, منطق معانى و بیان مهارتى ویژه داشت. شنیده شده است: کتاب مطوّل تفتازانى را چهل مرتبه مرور کرده است, چه به تدریس, مباحثه و مطالعه. در تدریس روشى خاص داشت. صاحب سبکى در اجتهاد بود که معاصران او, از ین محروم بودند. بیانى رسا و نطقى گویا و فصیح داشت. به نیکوترین فرمى بین انظار محققان جمع مى کرد و انظار ابتکارى فقیهان را از اقوال تقلیدى, جدا مى ساخت و مقصود و منظور هر فقیه را به روشنى آشکار مى کرد و بر گفته هاى آنان با بیانى نیکو و برهانى قاطع استدلال مى کرد. چه بسیار با نظر جمهور فقهاء مخالفت مى کرد و نظر گاههاى نادر و کم طرفدار را بر مى گزید. زیرا در اجتهادش به آن رسیده بود و فکرش به درستى آن گواهى داده بود. اقوال فقیهان را جز به مقدار نیاز نقل نمى کرد.)8

ابتکار دیگر شیخ که همه فقیهان بدان اعتراف کرده اند و آن را از ویژگیهاى شیخ انصارى دانسته اند, تأسیس (اصول عملیه) است .

او این اصول را, جزء ارکان و مقدمات اجتهاد کرد. با فطانتى ویژه, اصول چهارگانه اى که نیاز مجتهد به آنها عام و فراگیر بود, استخراج و نقش هر یک از اصول را در استنباط احکام نمایاند. کاربرد آنها را در فقه مشخص کرد و همه شبهه ها و اشکالهاى احتمالى را در این مقوله پاسخ گفت. اندک مقایسه اى بین فرائدالاصول و کتابهاى دیگر اصولى, گواهى راستین است براین گفته.

استاد مغنیه مى نویسد:

(هرکه پس از شیخ در اصول عملیه سخنى گفته است, از دریاى ژرف و بى کران اندیشه او در این زمینه بهره برده است.)9

راز توفیق او

حوزه هاى علوم دینى, به جهت بافت ویژه اى که در صدسال اخیر بر آن تحمیل شده, از روى کرد به مسائلى چون: روش شناسى علم فقه, بررسى سبک استنباط و اجتهاد فقیهان, آگاهى به رمز و راز و راه قلّه شدن فقیهان بزرگ, باز ماند و حرکتى درونى و دایره اى را در اصول و فقه, پیشه کرد.

بى شک, در ساختن اندیشه وران قله سان, عوامل گوناگونى نقش داشته است که دسترسى به آنها کارى است مشکل. ولى با ژرف کاوى در آثار آنان و توصیفهاى که ار باب تراجم از آنان به دست داده اند, به برخى از آن اسرار مى توان پى برد.

ما در این مقال, چهار عامل را که در قله شدن شیخ نقش داشته اند, به گونه اى گذرا بر مى شمریم:

برهان گرایى و خردمدارى

در آسمان بلند افکار او, برداشته هاى سطحى و بى ریشه, مجال پرواز نمى یابند. افکار ابتکارى و اصول بنیادى وى, بناهاى سست و بى بنیاد را در عرصه فقه و فقاهت, مى لرزاند. منقولات در مسائل فرعى که کم مایگان را قانع مى کند و تقلید از استادان و فهم اندیشه فقیهان نامور, که برخى را افتخار است, وجود اقیانوس وش او را آرام نمى کند. پایه هاى فکرى او, براستدلال و دلیل بر افراشته شده و عنقاى اندیشه اش, جز در قاف پولادین وحى و عقل, آشیان نمى گزیند.

او, اصول را با روش بدیع خود, به بنیانى مرصوص تبدیل کرد و راه را بر نفوذ رسوبات اخباریگرى در اجتهاد بست. مباحث اصولى را در قالبى منظم و مستدّل ریخت و (فرائد اصول) را پدید آورد. مباحث الفاظ و عقلى را در کتاب (مطارح الانظار) به معرض انظار نهاد. در اندیشه اجتهادى او, عقل را مکانتى بلند است.

او, با استناد به دهها حدیث در مکانت (خرد) و این که عقل حجت باطنى و فطرى خدا بر انسان است, تقدّم دلیل نقلى را بر دلیل عقلى, خلاف فطرت سلیم انسانى دانست و خرد آدمى را شرعى شهودى و باطنى, به سان وحى وشرع نبوى انگاشت.

در تفکّر شیخ, ظاهر حدیث, گرچه متواتر لفظى باشد, در پیشگاه برهان و خرد تاب مقاومت ندارد.

او, دلیل عقلى که با ملازمه, حکم شرع را اثبات مى کند, قطعى دانسته و بر این باور است که دلیل نقلى آن باید طرح و حمل بر خلاف ظاهر شود و در این زمینه مى نویسد:

(والذی یقتضیه النّظر وفاقأ لأکثر اهل النّظر أنّه کلّما حصل القطع من دلیل عقلى فلایجوز یعارضه دلیل نقلى وإن وجد ظاهره المعارضه فلا بد من تأویله ان لم یکن طرحه)10.

این است که مباحث فقهى شیخ, حتّى در ابواب عبادات, صبغه اى استدلالى دارد. از این روى نظم و نسقى دلپذیر یافته است.

ذهن منطقى وجوّال او, در مواردى که بیشتر فقیهان تنها به نقل روایات بسنده کرده اند و از ژرف کاوى در متن آنها پرهیز کرده اند, طرح سؤال کرده, با تفقّه در الفاظ و جملات روایات و مقایسه آن با روایات باب و بهره ورى از احادیث دیگر بابها, نکته نظرهاى قوى و نو, عرضه مى دارد.

او, با این که به (شهرت) احترام مى گذارد و به گزاف و شتابزده, رأى آنان را, رد نمى کند و حتى بر استدلالهاى آنان ادله اى دیگر نیز مى افزاید, امّا در تابش انظار مشهور, مبهوت نمى ماند, بلکه با شیوه اى ظریف و نکته سنجى ویژه, مبانى نظرهاى آنان را به نقد مى گذارد و در مواردى دیدگاههاى آنان را مى پذیرد که بر استحکام مبانى و درستى ادله آنان یقین کند.

هیچ گاه, حرمت و مکانت بزرگان, مانع وى نمى شود که از بررسى و نقد انظار آنان سربر تابد. برهان, آزادى در استدلال را بر عناوین رجال مقدّم مى دارد. (ماقیل) را مطمح نظر قرار مى دهد, نه (من قال) را.

این سیره, در جاى جاى کتابهاى فقهى و اصولى او به چشم مى خورد.

او, عرف را نیز به بناى عقلا و برهان عقل بر مى گرداند و اعتبار عرف را در استنباط و اجتهاد, از همین نگاه و زاویه مى پذیرد. عرفهایى را که بستر پیدایش آنان, سنتهاى ملى, قومى و خرافه هاى بومى و اقلیمى است, مردود مى شمارد. تنها بر (عرفى) که پایه خردپذیر دارد, تکیه مى کند. در کتاب (مطارح الانظار) در پاسخ آنانى که عرف را غیر از عقل دانسته و فرض تعارض براى آن دو کرده اند, مى نویسد:

(... ان العرف لاحکومة له فی قبال العقل بل العرف مرتبة من مراتب العقل و طور من اطواره.)11

او, عرف معتبر را مظهرى از مظاهر عقل و جلوه اى از آن مى داند و تلقّى و تعریف خود را از عرف چنین مى نماید:

(ان جهة الارتباط والاستیناس با ستفادةالمعانى من الالفاظ بواسطة العلم باوضاعها او قرائنها یسمّى باالعرف ولاشکّ انّ هذه ایضاً من مظاهر العقل وجنوده..)12

وفاق و بهره ورى

دانش مردان در برخورد با انظار مخالف, معمولاً دو شیوه را پیشه مى کنند:

1 . انتخاب یکى از انظار و طرح نظرهاى دیگر.

2 . وفاق بین انظار مخالف.

از مطالعه تاریخ علوم اسلامى: کلام, فلسفه, فقه و... این نتیجه به دست مى آید: آنان که شیوه وفاق را برگزیده اند, هم نوآورى کرده اند, هم به شیوه ها و سبکى خاص, رسیده اند و هم بر غناى میراث اسلامى افزوده اند.

صدرالمتألهین, با جمع بین عرفان, برهان و قرآن, (حکمت متعالیه) را پى ریخت و ملاهادى سبزوارى, با پیروى از همین روش, انظارى نو در فلسفه عرضه کرد و حکیمى نامور شد.

این روش, در سرتاسر کتابهاى شیخ به چشم مى خورد. در تعارض احادیث, به طرد آنها نمى نشیند و شتابزده روایات را به مسلخ حمل بر تقیه نمى برد.

او, حتى موافق بودن یک حدیث را با نظر عامّه, دلیل ردّ آن نمى شمارد و تا مى تواند از آن در اجتهاد, بهره مى گیرد.

در برخورد با انظار فقیهان نیز, همین شیوه را پى گرفت. دو نظریه متضاد: سید مرتضى و شیخ طوسى, قدّس اللّه سرهما, را در اعتبار و حجّیّت خبر واحد, با آوردن چندین وجه جمع, تأویل مى کند و در پایان, با تصرّفى دقیق در نظر سید مرتضى, دیدگاه او را به شیخ نزدیک مى کند و هر دو را در پذیرش حجیت خبر واحد موثق, همسو و هم نظر مى کند.13

ابتکار اصل حکومت و ورود نیز, که نتایج بسیار خوبى در استنباط و اجتهاد در برداشت, از ثمرات میمون همین مشى است. شیوه جدید در جمع بین ادله, پى ریخت و از این راه, تعالیم و آموزه هاى نیکویى وارد حوزه فقه و فقاهت کرد.

او, این روش را از اصول قرآنى (... و انبتت من کل زوج بهیج14) الهام گرفته و ریشه تکامل علوم و اجتماع را در تضاد و تقابل افکار ندانسته که در تضارب و وفاق بین انظار دانسته است.

بر همین اساس, پس از بر شمردن اقوال گوناگون در مسأله, از قولى که دورتر با نظر منتخب خویش است, شروع مى کند به توجیه و تأویل یک یک اقوال مى پردازد. و به یک خاستگاه و سرچشمه مى رساند.

ادله اقوال و انظار را با دید نافذ و تیز بین خود بررسى و ریشه یابى کرده و منشأ اختلاف اقوال را مى نمایاند و چه بسیار از نقد همه آنها, به نظرى جدید مى رسد.

آزاد اندیشى و جامع نگرى

تیزهوشى, سرعت انتقال, قوه حافظه و نقّادى انظار از خصایص بارز و مشهور شیخ بود. همین ویژگیها از او عالمى آزاد اندیش و جامع نگر ساخت. او, با جسارت و آزاداندیشى شگفت انگیزى, به نقد و بررسى افکار و آراء مى پرداخت. همه اهل نظر, او را به ژرف نگرى و آزاداندیشى ستوده اند15.

او, رسالت فقیهان و عالم دینى را محدود به بیان احکام فردى نمى دانست. بر آن بود که تبیین حوادث واقعه, که از وظایف مجتهدان و فقیهان است, گستره اى دارد همدوش با نیازهاى قانونى و رفتارى بشر.

در همین راستا, (حوادث واقعه) را چنین تعریف مى کند:

(فإنّ المراد بالحوادث الواقعه ظاهراً مطلق الأمور الّتى لابدّ من الرّجوع فیها عرفا او عقلاً او شرعاً الى الرئیس.)16.

براساس همین تفسیر, تبیین همه مقرّرات و نظامهاى اجتماعى را از وظایف مجتهدان به شمار مى آورد. همین اندیشه, عامل روى کرد او به تواناسازى دستگاه استنباط و منطق اجتهاد (علم اصول) مى گردد و طرح اعجاب برانگیز اصول عملیه را ابداع مى کند, تا همه روابط فردى و اجتماعى انسان صبغه شرعى پیدا کرده و در قلمرو اجتهاد فقیه بگنجد.

او, خود نیز, روابط و دادو ستدهاى مسلمانان را در کتاب (مکاسب) مطرح مى سازد.

در بخش مکاسب محرمه, جایگاه تکلیفى مؤمن را در حکومت جائر و چگونگى برخورد او را با ظالمان و عمال آنان و برخورد مالى او را با حکومت,ِ روشن مى کند و هیچ مسألة مورد ابتلاى آن روز را فرو نمى گذارد. او, حتى به تبیین تکلیف مالى و جوایزى که شاهان ستمکار به افراد مى دهند, مى پردازد و نظرهاى واقع بینانه و صائب ارائه مى دهد17.

تهذیب نفس

دانشى که خاستگاهش تقوا و تهذیب نفس نباشد, چونان گلى است که در زباله روید. نفرت از مزبلـه مانع دلپذیرى و روى آورى بدان مى شود, هر چند بلند و در قله باشد.

چنین علمى, اصطلاحهایى است بى نور, اسفارى است که حامل آن بهره اى جز رنج ندارد. در علم آنچه اساس است و مایه ارزش و عالم را ماندگار مى کند, اتحاد جان عالم با حقیقت علم است (علم حضورى).

علمى که از عرش اللهى بر کویرستان ناآگاهى فرو بارد, ماندگار شده بار مى دهد و ره مى نماید. چنین دانشى با فطرت انسان همراه است. به همین جهت مى پاید و آن عالم را نیز جاودان مى کند.

شیخ اعظم, در تهذیب نفس, پارسایى و بریدگى از تعلقّات دنیا, شهره زمان خویش بود. در خاندان اجتهاد و تقوا بالید و در دامن مؤمن و پارسایى که دائم الوضو بود, پرورید.

از کوچکى آینه فطرت او, به غبار گناه آلوده نشد و پیمانهاى فطرى و عهد و میثاق الهى را پاس داشت. بر اثر زهد و ریاضتهاى نفسانى و کشیک نفس, وجودش تجلى حقایق شده بود و افکارش منوّر و راه گشا.

در محضر اساتید بزرگ عرفان آن روز, ساعتها زانو زد و از نفحات وجودى آنان بهره ها برد. چشم غیبى او باز شده بود و روحش از انوار ملکوت راه مى گرفت.عالم ژرف نگر, فقیه برازنده, میرزا حبیب اللّه رشتى او را چنین ستوده است:

(هو تالى العصمة علما و عملاً 18).

او, در علم و عمل, پا در جاى پاى معصوم نهاده بود.

یعنى با بستن درخواستهاى دنیایى بر روى خود, افقهاى ملکوت بر او گشوده شد و آثار وجودش مصونیتى ویژه پیدا کرد.

او, مکانتى یافته بود که علامه نورى, چنین ترسیم مى کند:

تفضّل فرمود خداوند متعال بر جابر برون آورد از صلب او, مردى را که یارى نمود ملّت و دین را. در علم, تحقیق, دقت, زهد, ورع, عبادت و کیاست, بمرتبه اى رسید که عالمان گذشته به آن مقام پا ننهاده بودند.19)

بى شک فطانت, دقّت و ابتکارهاى شیخ, مرهون پارسایى, مراقبت و پاکى نفس او بود, نور کلمات و آثار او, که از نور الهى پرتو مى گرفت, یک قرن پایید و بهره رساند و صدها مجتهد و فقیه نام آور را پرورید.

او نسیم آسا بر بوستانهاى استعداد انبوه شاگردانش وزید, اندیشه هاى آنان را شگفت و استعدادهاى آنان را به بار نشاند و بذر تقوا در وجود آنان نشاند و سالیان سال میوه ها میمون و مبارکى به جوامع اسلامى ارمغان کرد.

صدها شاگرد او, در اقطار و امصار اسلامى پرچم شریعت را برافراشتند و با الهام از اندیشه هاى والاى او, به هدایت خلق پرداختند, معارف تابناک و زندگى ساز تشیع را پاس داشتند, مشعل هدایت را در دل توده ها بر پاى داشتند و چون خون سالم در رگهاى عصرها و زمانها دویدند, جنبش آفریدند و باروهاى استوار تشیع را پاس داشتند. در ایران, عراق, هند, پاکستان و ... صخره وار و نستوه ایستادند. این همه, به برکت برخورد صمیمى او با شاگردان, بهره ورى آنان از نفس قدسى او و اسوه گیرى از پارسایى, تقوا و نستوهى او در دانش اندوزى بود.

نتیجه

چنانکه اشارت کردیم, امروز, که صدها مسأله جدید پاسخ شرعى مى طلبد و در شکل زندگى انسان دگرگونى جدّى پدید آمده است, از هر روز دیگر به شناخت فقیهان مبتکر, مؤسّس و نوآور نیازمندتریم. همانانى که در روزگار خویش, در عرصه فقاهت طرحى نو افکندند, تحولى جدید آفریدند و سرفصلى دیگر در میراث فقهى شیعه گشودند.

با یسته است حوزویان چنان فقیهانى را نیک بشناسند و از راه و رسم آنان در تأمین نیازهاى زمانشان پاسخ بگیرند.

بایسته است امروز حوزویان به خواندن متن فرائد و مکاسب بسنده نکنند, بلکه از آن کتابها نه تنها روش اجتهادى او, که راه و رسم تحول در اصول و فقه را بیاموزند و براساس مقتضیات زمان در تواناسازى دستگاه اجتهاد, براى پاسخ گویى به نسل تشنه امروز, بکوشند و فقه شیعه را پا به پاى نیازهاى زمان جلو برند. لازم است روش و اصول کار آنان را دلیل راه کنیم بر تحجر, تنگ نظرى و دیگر موانع بشوریم و فضاى مطهر حوزه را براى ظهور و بروز افکار نوِ حوزویان آماده سازیم.

اما دریغ, که نابه سامانى وضعیت آموزش حوزه در روزگار ما, بهره ورى از روش اجتهادى شیخ را کم رنگ کرده است و رسالت اصیل اجتهاد را بى فروغ. زیرا مکاسب و رسائل, مکانت خویش را در نظام آموزشى حوزه نیافتند. طلبه بدون پیش شناختى از روش کار و اجتهاد شیخ, تن به این دریاى بى کران مى سپارد به جاى این که شناگر شود و غوّاص, در امواج ژرفایى اندیشه او گرفتار و در افکار دریاوش و بى کرانه او گم مى شود. کتاب را به پایان مى برد در حالى که نه تنها به روش اجتهادى شیخ دست نمى یابد که نمى داند چرا این دو کتاب را خوانده است!

اساتید و مدرّسان نیز, عموماً, از مهارت چندانى برخوردار نیستند, بویژه امروز, که مدرّس شدن مدّ شده و پلکان کسب جاه و عنوان.

استاد, با این که نه شیخ را شناخته نه سبک و سیاق و رسالت اجتهادى او را نوش کرده است, به کرسى تدریس رسائل و مکاسب شیخ اعظم تکیه مى زند. چه بسا با گفتن یک یا دو دوره که به روخوانى و ترجمه در تدریس بسنده کرده است, قدمهاى بالا و بالاترى بر مى دارد, کفایتین تدریس مى کند و سپس خارج و...

شرح نویسى بر کتابهاى حوزوى به ویژه مکاسب نیز, سرنوشتى بهتر از تدریس آن ندارد. شرحهایى از دستور زبان فارسى به دور, جمله بندیهاى ناقص و غیر فنى و نارسا و ترجمه هاى اشتباه و...

بایسته است که متولیان حوزه, خدا را در نظر گیرند و با نظام دادن وضعیّت آموزشى حوزه, و بهره گیرى از میراث شیخ, استعدادهاى خروشان طالب علمان را در جهت بالنده کردن فقه و اجتهاد شکوفا کرده و براى ایفاى رسالت الهى حوزه, شیخ انصاریهاى زمان را تربیت کنند. گهر کتابهایى, چونان جواهر الکلام براى اسلامى کردن مقررات و مناسبتهاى فردى و اجتماعى, پدید آورند.

ان شاء الله