معرفى غناء ، موسیقی قسمت سوم

به کوشش رضا مختارى و محسن صادقى

قم, مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى

حوزه علمیه قم, چاپ اول, 1373
طرح بزرگ (میراث اسلامى) از جمله طرحهاى ارزنده فقهى است که به همت چندتن از فضلاى حوزه, زیرنظر محققان پرتلاش, حجج اسلام, رضا مختارى و محسن صادقى به بهترین شکل در حال انجام است. گستره این طرح, چهل موضوع را در بر مى گیرد که تاکنون تحقیق موضوع غنا به پایان رسیده است و پس از آن, گزاره پرمسأله رؤیت هلال با همین سبک, مورد تحقیق و در اختیار فقه پژوهان قرار خواهد گرفت.

نتیجه تحقیق درباره غنا در شش بخش ارائه شده: بخش نخست آن, دربردارنده:رساله هاى مستقل فقهاى پیشین در موضوع غنا, درگذشته در دو مجلد به چاپ رسیده است هر دو جلد را در مجله (فقه) شماره 15 و 16 به شرح شناساندیم.

پنج بخش دیگر آن, که در جلدسوم به زیور چاپ آراسته شده, اکنون مى شناسانیم:

بخش دوم: گفتارهاى پراکنده درباره غنا:
در این بخش گفتار چهل تن از عالمان شیعه به ترتیب تاریخ رحلت, از شیخ صدوق تا آیت اللّه اراکى درباره غنا درج شده است.

این گفتارها, برگرفته از کتابهاى غیر فقهى یا کتابهاى فقهى ناسامان مند فقیهان, مانند: اجوبه استفتاءات و… است.

در پایان این بخش, فتاواى چند تن از فقیهان معاصر, به دلیل نیاز فقه پژوهان به این فتاوا آورده شده است.

روشن است که در این بخش, محققان, راه پرپیچ و خمى را پیموده اند و از سنگلاخهاى بسیارى گذشته اند تا به مقصود رسیده اند. بیرون آوردن دیدگاههاى فقیهان بزرگ از لابه لاى متنهاى کهن خطى و سنگى و یا چاپى پراشتباه و تصحیح آنها, کارى است کارستان و بسیار توانفرسا.

بخش سوم: آراى فقیهان درباره غنا:
در این بخش, متن سخنان بیست تن از فقیهان نامدار شیعه, درباره غنا از آغاز غیبت کبرى; یعنى از سده چهارم تا پایان سده دهم هجرى, بدون واسطه از آثار فقهى آنها نقل شده است.

فقیهان شیعه از قرن یازدهم به این سو, رساله هاى مستقل زیادى درباره غنا, نوشته اند که آنچه قابل دسترسى بوده در بخش اول این مجموعه; یعنى جلدهاى اول و دوم درج شده است. هر چند در کتابهاى دوره اى فقه نیز, مباحث دقیق درباره غنا وجود دارد; اما به چند دلیل تنها به نقل مطالب دوره اى فقه از سده چهارم تا آغاز سده یازدهم بسنده شده و آدرس دقیق آنچه پس از این قرنها, نوشته شده در بخش چهارم به دقت نشان داده شده است که دلیلهاى آن عبارتند از:

1. به طور معمول, مباحث غنا در نگاشته هاى پس از سده دهم, به شرح طرح شده اند.

2. بیش تر منابع این دوره در دسترسند و فقه پژوهان, به کمک بخش چهارم مى توانند از جایگاه بحث غنا در آنها آگاه شوند.

3. آراى پیشینیان اهمیت ویژه اى دارد و از سوى دیگر در جاهاى گوناگون از کتابهایشان پراکنده است.

4. از سده چهارم تا یازدهم, رساله مستقلى در غنا نداریم.

درخور توجه است که بخش سوم, به کتابهاى فقهى فقیهان اختصاص دارد, اما در بخش دوم, گفتارهاى پراکنده در غیر آثار فقهى گردآمده اند.

بخش چهارم: کتابشناسى غنا:
این بخش, در سه فصل سامان یافته است:

در فصل آغازین, آثار مستقل عالمان درگذشته شیعه در باب غنا معرفى شده که حدود پانزده رساله از آنها به دست نیامده است و آنها که در دسترس بوده تصحیح و در بخش نخست (جلد 1و2) چاپ شده اند.

در فصل دوم, آثار فقهى دربردارنده غنا از فقیهان سده یازدهم, تا این زمان معرفى و جایگاه بحث غنا در آنها نشان داده شده است. کتابها به ترتیب تاریخ وفات نویسندگان سامان یافته شده و آثار غنایى عالمانِ زنده, به ترتیب الفبایى مرتب شده اند.

فصل سوم, دربردارنده معرفى گسترده و گاه ناگسترده کتابها و رساله هاى چاپى معاصران و عالمان زنده درباره غناست که به ترتیب الفبایى, مرتب شده اند.

چنانچه در مقدمه این بخش آمده است, این بخش نشان مى دهد که کارهاى تکرارى در این زمینه بسیار شده و اشکال دیگر این که پاره اى از آنها براى مردم معمولى, ناسودمندند; زیرا عموم مردم از استدلالهاى پیچیده فقهى, بهره اى نمى بردند و براى فقه پژوهان نیز, از آن جا که بسیار پرگوئى شده و استدلالها هم نااستوارند, سودمند و مفید نیستند.

بخش پنجم: احادیث غنا:
متن و سند همه احادیث غنا و گزاره هاى پیوسته به آن, همراه با شرح و سامان ویژه, در این بخش درج شده اند تا براى فقه پژوهان که علاقه دارند همه احادیث غنا را یک جا پیش دید داشته باشند, سودمند افتد.

چگونگى نگارش و سامان مندى این بخش و مباحث مربوط به آن بدین قرار است:

همه حدیثهاى کتابهاى چهارگانه اوایل و اواخر: (کافى, فقیه, تهذیب, استبصار, وافى, وسائل, بحار و مستدرک) درباره غنا و مباحث مربوط به آن در این بخش آمده است. روشن است که بیش تر نزدیک به تمام منابع کتابهاى چهارگانه اوایل از بین رفته اند; ولى منابع کتب اربعه اواخر, به جز شمار اندکى از آنها, در اختیار ماست. از این روى, محققان, حدیثهاى کتابهاى چهارگانه اواخر را از منابع اصلى آنها, به طور مستقیم, و بدون میانجى نقل کرده اند و سپس جایگاه آنها را در کتابهاى چهارگانه نشان داده اند. بنابراین, هنگام نقل هر حدیثى, ابتدا کهن ترین منبع موجود آن ذکر و از آن نقل شده و سپس سایر منابع آن حدیث و اختلافهاى سندى و متنى آنها ذکر شده است.

نظر به گستردگى کار محققان در این بخش, مراجعه کننده به این بخش, هیچ نیازى ندارد که به سایر منابع رجوع کند; زیرا همه حدیثها با همه ویژگیها و گوناگونیهاى سندى و متنى و با دقت تمام, ثبت وضبط شده اند. در خور توجه است که در هیچ یک از منابع, احادیث غنا بدین شکل گردآورى و به رشته کشیده نشده اند, بلکه در جاهاى گوناگون پراکنده اند.

تمامى احادیث غنا در این بخش, ذیل دو فصل, یاد شده و هر فصل به ترتیب به هفت و شش باب تقسیم شده است: در فصل اول, حدیثهاى بازدارنده در غنا که به گونه اى دلالت کننده, یا آگاه کننده به حرام بودن غنایند و فصل دوم احادیثى که در وَهم اندازنده, یا آگاه کننده, یا دلالت کننده بر حرام بودن غنایند, گرد آمده است.

سعى بر این بوده که در هر باب , روایتها از نظر معنى یکسان و نزدیک به هم, کنار هم چیده شوند, نه به گونه پراکنده بیایند; زیرا این کار نتیجه ها و دستاوردهاى خوبى دارد, از جمله روشن شدن معناى حدیث.

از آن جا که توجه به فقه و احادیث عامه در فهم احادیث شیعه ضرورى است, مواردى که سخنان یا حدیثهاى آنان اثرگذار بوده, به آنها اشاره شده است.

نکته هاى دیگرى در مورد روش به کار گرفته شده در این بخش, در خور توجه است, از جمله:

1. بیش تر بیانهاى مهم محدثان بزرگ, مانند شیخ حر عاملى ذیل احادیث نقل شده است.

2. تفاوتهاى منابع حدیثى به دقت ضبط شده است.

3. در این بخش, هیچ حدیثى تقطیع نشده است. البته حدیثهاى طولانى که بخش اندکى از آنها مربوط به غنا بوده آمده و قسمتهاى غیرمربوط, حذف و با سه نقطه روشن شده است.

4. براى اینکه خواننده نیازى به مراجعه به منابع نداشته باشد, سند احادیث معلق به طور کامل ذکر شده است.

5. در ارجاع به منابع, به ذکر شماره جلد و صفحه بسنده نشده, بلکه تمام ویژگیها مانند کتاب, باب و شماره حدیث یاد شده است.

بخش ششم: اهل سنت و غنا:
تمام بخش ششم ویژه شده به آراى عالمان اهل سنت درباره غنا و شناساندن آثار آنها در این زمینه که در پنج فصل سامان یافته است.

عالمان سنى, از سده پنجم, به بعد, به شرح به موضوع غنا پرداخته و آثار بسیارى در این زمینه پدیدآورده و آراى گوناگون و گاه ناسازگارى درباره غنا ابراز کرده اند. چکیده این دیدگاهها در فصل نخست این بخش, به گونه فشرده بررسى شده است.

در فصل دوم و سوم, رساله اى از مخالفان: (رساله طبرى) و رساله اى از موافقان غنا (رساله ابن حزم) درج شده است.

در فصل چهارم, سخنان ده تن از عالمان بزرگ اهل سنت, در کتابهاى گوناگون, نقل شده و سعى بر این بوده, به اندازه توان, گفتارها تکرارى نباشند.

در فصل پنجم, اثار مستقل عالمان اهل سنت درباره غنا و آثار فقهى دربردارنده غنا, شناسانده شده اند. در این فصل, چهار رساله مستقل, معرفى اجمالى و پاره اى معرفى گزارشى شده اند. آثار فقهى دربردارنده غنا, همگى آثارى است که چاپ شده و به خود آنها مراجعه و ویژگیهاى آنها ثبت گردیده است و هیچ کتابى با واسطه و با استفاده از کتابشناسیها معرفى نشده است.

در پایان این جلد, فهرست تفصیلى موضوعات هر سه جلد و فهرستهاى راهنماى دیگر, ذکر شده که استفاده از این اثر مفید و ماندگار را بسیار آسان مى کند.