مأخذ شناسى شبیه سازى در جهان عرب

شبیه سازى از جمله دانش هاى جوانى است که در سال هاى اخیر موضوع تحقیق و بررسى دانش پژوهان قرار گرفته است. اگر ادعاى برخى متخصصان را بپذیریم که امکان علمى و عملى چنین مسئله اى را قابل تحقق مى دانند و از حیث اخلاقى نیز آن را تجویز مى نمایند, در آینده اى نه چندان دور شاهد تحولى اساسى در چگونگى تولید مثل انسانى خواهیم بود. اما در این میان آنچه موجب طرح جدى این مسئله در بسیارى محافل علمى و دینى جهان شده است, واکنش تقریباً یکسان موحدان جهان, یعنى مسیحیان, مسلمانان و یهود, در مورد پیامدهاى تحقق شبیه سازى انسانى است. به راستى دین و اخلاقى که منشأ دینى دارد, در این باره چه نظرى دارد؟ عالمان ادیان توحیدى از چه منظرى به این موضوع مى نگرند؟ دغدغه ها و نگرانى هاى آنان از کجا سرچشمه مى گیرد؟ موارد اتفاق و افتراق نظرگاه آنان چیست؟
چون پاره عربیِ جهان اسلام زودتر با این مسئله آشنا و مواجه شده است, دانشوران و از جمله عالمان دینى آن در صدد فهم و چاره جویى و ابراز رأى خویش در این مسئله برآمده اند, اما این که تا چه حد و میزانى توفیق یافته اند, بحثى است که مجال دیگرى مى طلبد. شاهد چنین اهتمامى کثرت منابع مکتوبى است که در سال هاى اخیر به جامعه علمى عرب زبان عرضه شده است, اما متأسفانه در زبان فارسى به جز چند مقاله در روزنامه ها و نشریات و چند گزارش تصویرى و یکى دو کنفرانس علمى محدود, منبع مستقلى در این باب عرضه نشده است و بالطبع جاى خالى چنین مباحثى در مطالعات و تحقیقات حوزوى و دانشگاهى بسیار خالى مى نماید و از این رو, شایسته اهتمام بس جدى و درخورى است.
بدین جهت, به نظر مى رسد گزارش کوتاهى از اهتمام دانشوران مسلمان عرب به این مسئله و پیامدهاى مختلف آن, براى محققان حوزه فقه و اخلاق مفید افتد. در این جا گزیده اى از منابع عربى که شبیه سازى را از منظر دین و اخلاق کاویده اند, به دانش پژوهان معرفى مى نماییم.
گزیده مأخذشناسى, شامل معرفى 51 اثر چاپ شده به زبان عربى, و در سه بخش کتاب, مقاله و کنفرانس به شرح ذیل است:

الف) کتابها
1. آدم وعلوم الاستنساخ الخلق والبعث بین المادة والطاقة والعدم, عبدالرحمن محمد الرفاعى, القاهرة, مدبولى الصغیر, ط1, 1998, وزیرى 340ص.
مؤلف با استفاده از آرا و تأویلات ابن عربى در خصوص خلق و بعث, عوالم انسانى, عالم ذرّ, قیامت و مانند آن, معناى ویژه و خاصى از شبیه سازى را مدّ نظر قرار داده و آن را معجزه ابدى قرآن قلمداد نموده است.
2. الهندسة الوراثیة والاستنساخ البشرى والقرآن الکریم, عبدالستار الحاج اسمیر الرجبو, موصل (عراق), مطبعة الانتصار, 1421/2000, وزیرى 80ص.
نویسنده با استناد به آیات قرآنى, شبیه سازى را معجزه عینى قرآن دانسته است.
3. الاستنساخ قنبلة العصر, صبرى الدمرداش, الریاض, مکتبة العبیکان, ط1, 1997, وزیرى 138ص.
در این اثر, مؤلف به تشریح علمى مسئله شبیه سازى و تبیین دیدگاه هاى مختلف در این خصوص پرداخته است.
4. الاستنساخ البشرى هل هو ضد المشیئة الالهیه؟, عبدالمعز خطاب, القاهره, الدار الذهبیه, 1997, وزیرى 104ص.
این اثر, در صدد اثبات غیراخلاقى و غیرشرعى بودن شبیه سازى است.
5. الاستنساخ بدعة العصر فى ضوء الاصول والقواعد والمقاصد الشرعیه (بحث محکم من قبل مرکز البحوث والدراسات الاسلامیة), نورالدین مختار الخادمى, دمشق دار وحى القلم, ط1, 1425/2004, وزیرى 176 ص.
این اثر, شبیه سازى را شرعاً حرام دانسته و به ادله اى از کتاب و سنت استناد جسته است.
6. الاستنساخ حقائق علمیة وفتاوى شرعیة, جمال نادر, عمان, دارالاسراء, 2001, وزیرى98ص.
این کتاب, گزارشى است از سیر تحول مسئله شبیه سازى, و به دیدگاه هاى مختلف درباره آن اشاره مى کند.
7. الهندسة الوراثیة بین معطیات العلم وضوابط الشرع, ایاد احمد ابراهیم, عمان, دارالفتح, 1423/2003, وزیرى, 214ص.
بخش دوم فصل چهارم این کتاب (ص135 ـ 168) با عنوان: (الاستنساخ الجنینى والجسدى) ابعاد دینى شبیه سازى را بررسى مى نماید.
8. ابحاث اجتهادیة فى الفقه الطبى, احمد سلیمان الاشقر, بیروت, مؤسسة الرسالة, 1422ق, وزیرى 280 ص.
بخش اول این کتاب از صفحه 7 تا 40, تحت عنوان (الاستنساخ فى میزان الشریعة الاسلامیة) به موضوع شبیه سازى از منظر فقه و قرآن اختصاص یافته است.
9. الاستنساخ بین العلم والدین, عبدالهادى مصباح, القاهرة, الدار المصریة اللبنانیة, ط3, 2002, 136 ص.
به این پژوهش, جایزه بهترین کتاب علمى سال مصر (سال 1997م) تعلق گرفته است. در این اثر مسئله شبیه سازى از لحاظ علمى تبیین و برخى آراى عالمان دین نیز در خصوص آن ذکر شده است.
10. حقیقة الاستنساخ ومعجزة القرآن, محمد غرة, دمشق [ناشر: مؤلف], 1999م, وزیرى 98 ص.
در این کتاب, شبیه سازى از جمله معجزات غیبى قرآن قلمداد شده است.
11. الاستنساخ جدل العلم والدین والاخلاق, مجموعة من المؤلفین, دمشق, دارالفکر, 1997م, وزیرى 240 ص.
این کتاب, مجموعه هشت مقاله است که هانى رزق, محمدحسین فضل اللّه, فرانسوا ابومخ, وهبة زحیلى, عادل العوا, عبدالواحد علوانى, عدنان سبیعى, محمدعدنان سالم ابعاد مختلف علمى, دینى و اخلاقى مسئله شبیه سازى را بررسى کرده اند و در پایان اسناد و مدارکى از سازمان جهان بهداشت (سازمان ملل متحد) و سازمان کنفرانس اسلامى (مجمع الفقه الاسلامى) ضمیمه شده است.
12. من یخاف استنساخ الانسان, جریجورى اى بنس ترجمه احمد مستجیر, القاهرة, کتاب السطور, 1999م, وزیرى 268ص.
در سه مقاله اوّل این کتاب (ص 4 ـ 55) به عنوان (الاسلام لایعتمد الانجاب الا طریقاً واحداً ـ هذا نذیرـ الاستنساخ الانسان فى المیزان) مسئله شبیه سازى از منظر فقهى, حقوقى و دینى کاویده شده است.
13. الاستنساخ بین العلم والفقه, داود سلمان السعدى, بیروت, دارالحرف الدبى, 1423ق/2002م, وزیرى 512 ص.
مؤلف در این اثر پس از شرح علمى مسئله شبیه سازى, آن را از منظر دینى و اخلاقى مردود مى شمارد.
14. الاستنساخ البشرى بین القرآن والعلم الحدیث, توفیق محمد علوان, القاهرة, دارالوفاء, ط1, 1419ق.
15. الاستنساخ والانجاب بین تجریب العلماء و تشریع السماء, کارم السید غنیم, القاهرة, دارالفکر العربى, ط1, 1418ق/1998م.
16. الاستنسال (الاستنساخ) بین العلم والدین, محمد الحاج قاسم محمد, الموصل, مطبعة الزهراء, 1999م.
17. حکایة الاستنساخ, عبدالباسط الجمل, القاهرة, الهیئة المصریة العامة للکتاب, 1998م.
18. الاستنساخ بین العلم والفلسفة والدین, حسام الدین شحادة, دمشق, مرکز العلم والسلام للدراسات والنشر, 1418ق/1998م.
19. الاستنساخ البشرى بین الحقیقة والوهم, ماهر احمد الصوفى, مکتب الشعار للطباعة والنشر, 1417ق/1997م.

ب) مقالات
20. الاستنساخ البشرى وموقف العلم والشرع منه, مصطفى جمال التازى, مجلة الهدایة (تونس) العدد الاول, السنة 22, 1418ق/1997م.
21. الاستنساخ من الناحیتین الاخلاقى والقانونى, عبد الناصر بن سالم, مجلة الهدایة (تونس)العدد الثانى, السنة 22, 1418ق/1997م.
22. الاستنساخ بین العلم والشرع وبین المصلحة والمفسدة, سلامة الطیب, مجلة الهدایة (تونس) العدد الثانى, السنة 22, 1418ق/1997م.
23. الاستنساخ, مفتى الجمهوریة التونسیة, مجلة الهدایة (تونس) العدد 1, السنة 22, 1418ق/1997م.
24. الاستنساخ تفسیره العلمى, حبیبة الشعبونى, مجلة الهدایة (تونس) العدد الاول, السنة22, 1418ق/1997م.
25. الابعاد النفسیة والتربویة التى یطرحها الاستنساخ, محمدبن فاطمة, مجلة الهدایة (تونس) العدد الثانى, السنة22, 1418ق/1997م.
26. الاستنساخ البشرى, سید کاظم الحسینى الحائرى, مجلة فقه اهل البیت, العدد38, السنة العاشرة, 1426/1005.
در این مقاله, شبیه سازى از منظر فقه شیعى بررسى شده است.
27. عملیات التنسیل (الاستنساخ) واحکامها الشرعیة, عبد الناصر, ابو البصل, مجلة ابحاث الیرموک (الاردن) المجلد الرابع عشر, العدد الاول, 1419ق/1998م, ص271 ـ 293.
28. هل یمکن استنساخ البشر, محمد فیض اللّه الجادربى, مجلة المعرفة, وزارة الثقافة (سوریه) العدد410, السنة36, 1997, ص54ـ72.
29. موقف الاسلام من الاستنساخ الجینى العالمى, محمد فتحى الدرینى, مجلة هدى الاسلام, وزارة الاوقاف والشؤون الاسلامیة (الاردن) المجلد41, العدد السابع, 1418/1998, ص36ـ42.
30. الاستنساخ الواقع العلمى والحکم الشرعى, زیاد احمد سلامة, مجله هدى الاسلام, وزارة الاوقاف والشؤون الاسلامیة (الاردن) المجلد41, العدد العاشر, 1418ق/1998م, ص71ـ103.
31. رؤیة اسلامیة لعلم الهندسة الوراثیة والاستنساخ البشرى, عارف على عارف, مجله اسلامیة المعرفة, المعهد العالمى للفکر الاسلامى (بیروت) العدد الثالث عشر, السنة الثالثة,1419ق/1998م.
32. تقنیات الاستنساخ للخلایا والجینات الانسانیة لتشخیص وعلاج الامراض, نجم عبداللّه عبد الواحد, مجله الفقه الاسلامى (العددیة) العدد الثانى عشر, السنة العاشرة, 1420ق/1999م, ص143ـ 168.
33. ندوة الاستنساخ الجینى اسسه و آثاره, خالد عبداللّه العلى, مجلة المجتمع (کویت), العدد1244, 1997م.
34. الاستنساخ, محمد احمد عویضة, مجله الثقافیه (الجامعة الاردنیة), 1418ق/1997م.
35. الاستنساخ قد یؤدى بالبشریة ویدمر الانسان, یوسف القرضاوى, مجله المجتمع (کویت), العدد1244.
36. قرارات الدورة العاشرة والخامسة عشره, مجلة مجمع الفقه الاسلامى (مکة المکرمة), العدد الثانى عشر, السنة العاشرة, 1420ق/1999م.
37. الاستنساخ من الناحیة العلمیة والشرعیة, على محمد یوسف المحمدى, مجله کلیة الشریعة والقانون (طنطا), [مصر], العدد العاشر, 1419ق/1999م.
38. ندوة الاستنساخ البیولوجى بین الرفض والقبول, عجیل النشمى, مجله المجتمع (کویت) العدد1244, 1997م.

ج) کنفرانس ها
39. الاستنساخ فى میزان الشریعة الاسلامیة, دورة الاستنساخ البشرى, محمد سلیمان الاشقر, منظمة المؤتمر الاسلامى, جدة,1418ق/1997م.
40. الاستنساخ البشرى الجوانب العلمیة للموضوع وآفاته, دورة الاستنساخ البشرى, عمر الالغى, الدورة العاشرة, منظمة المؤتمر الاسلامى, جدة, 1418ق/1997م.
41. الانسان بین العجز عن تبدیل خلق اللّه والمحاولة العابثة لاستنسال نفسه, دورة حقوق الانسان والتصرف فى الجینات, الدورة الثانیة, اکادیمیة المملکة المغربیة, الرباط, 1418ق/1997م.
42. الموقف الفقهى فى الاستنساخ النباتى والحیوانى والانسانى, کمال الدین جعیط, ندوة الاستنساخ المجلس الاعلى الاسلامى, تونس, 1418ق/1997م.
43. الاستنساخ البشرى بین الاقدام والاحجام, دورة الاستنساخ البشرى, احمد رجایى الجندى, منظمة المؤتمر الاسلامى, جدة, 1418ق/1997م.
44. الاستنساخ البشر والارایتیون, دورة الاستنساخ البشرى, الدورة العاشره, حسان خنحوت, منظمة المؤتمر الاسلامى, جدة, 1418ق/1997م.
45. الاخلاقیات فى الاستنساخ البیولوجى, الندوة المصریة عن اخلاقیات الممارسة البیولوجیة, على خلیفة, اللجنة الوطنیة المصریة للتربیة والعلوم والثقافة, القاهرة, 1997م.
46. الاستنساخ, دورة الاستنساخ البشرى, الدورة العاشرة, محمد المختار السلامى, منظمة المؤتمر الاسلامى, جدة, 1418ق/1997م.
47. الاستنساخ, ندوة رؤیة اسلامیة لبعض المشکلات الطبیة المعاصرة, صدیقه العوصى, مؤسسة الحسن الثانى للابحاث العلمیة والطبیة والمنظمة الاسلامیة للعلوم الطبیة, الدار البیضاء,1418ق/1997م.
48. الاستنساخ: تقنیة فوائد و مخاطر, دورة الاستنساخ البشرى, صالح عبد العزیز الکریّم, الدورة العاشرة, منظمة المؤتمر الاسلامى, جدة, 1418ق/1997م.
49. النظرة العلمیة للاستنساخ, محمد المراکشى, المجلس الاعلى الاسلامى, تونس, 1418ق/1997م.
50. مخاطر الاستنساخ البشرى على قاعدة الزوجیة ونظام الاسرة, محمد صلاح الدین المستاوى, المجلس الاعلى الاسلامى, تونس, 1418ق/1997.
51. الاستنساخ البشرى واحکامه الطبیة والعلمیة فى الشریعة الاسلامیة, ندوة رؤیة اسلامیة لبعض المشکلات الطبیة المعاصرة, الندوة الفقهیه التاسعة, مؤسسة الحسن الثانى, الدار البیضاء, 1418ق/1997م.