مأخذشناسى شبیه سازى از منظر فقه ، حقوق و اخلاق

در شماره چهل و چهارم مجله (کاوشى نو در فقه اسلامى) که در تابستان 1384 انتشار یافت, در مقاله اى با عنوان (مأخذشناسى شبیه سازى در جهان عرب), 51 منبع به زبان عربى ـ شامل نوزده کتاب, نوزده مقاله و سیزده نشست و همایش علمى ـ به اختصار معرفى شد. نظر به این که این شماره مجله به موضوع شبیه سازى اختصاص یافته است, مقاله حاضر که در تکمیل مقاله پیشین به پیشگاه دانش دوستان تقدیم مى شود, هم شامل مآخذ عربى تازه یابى است که ذکرى از آن نرفته بود و هم مشتمل است بر منابع فارسى که در آن مقال مجالى براى عرضه نیافته بود.
این نوشتار مشتمل بر دو پاره و یک (تمهید) است. پاره نخست به معرفى منابع و مآخذ فارسى اختصاص یافته و دومین پاره شامل منابع و مآخذ عربى است.
در منابع فارسى ابتدا دوازده کتاب و پایان نامه معرفى شده است که از میان آنها به اجمال از محتواى شش کتاب هم سخن به میان آمده است.
فرجام بخش پاره اول, چکیده اولین رساله اى است که در مقطع دکترى در موضوع شبیه سازى در ایران به نگارش درآمده است. سپس به 54 مقاله مندرج در مجلات علمى, گزارش ها و تک نگارى ها و همایش ها اشاره و به دنبال آن مقالات مندرج در روزنامه ها معرفى شده و در جدولى نمودار آرا و دیدگاه هاى صاحب نظران ادیان ابراهیمى (اسلام, مسیحیت و یهود) درباره شبیه سازى انعکاس یافته است.
پاره دوم این مقال یادکردى است از منابع و مآخذ عربى که ابتدا 43 کتاب معرفى شده و در چهارده اثر, علاوه بر ذکر مشخصات کتاب شناختى, از مضمون اثر نیز به اختصار یاد کرده ایم. سپس کتاب هایى را معرفى کرده ایم که بخشى از آن به مسئله شبیه سازى اختصاص یافته است که شامل یازده اثر مى باشد. در پایان به مقالات عربى که در موضوع شبیه سازى به نگارش درآمده است اشاره کرده ایم.
اما مبحث (تمهید), کوششى است به منظور ارائه تصویر صحیح و جامعى از مباحث و موضوعات مطرح شده و یا به تعبیر دیگر (ادبیات) شبیه سازى که در چند سال اخیر عرضه و ارائه شده است. این تمهید چشم اندازى کلى از آثار و کوشش هاى انجام شده در زمینه شبیه سازى به دست مى دهد و خواننده را با سیر تطور و تحول آن آشنا مى سازد و تصویر روشنى از مسائل و موضوعات مورد بحث به وى عرضه مى نماید.

تمهید1
تحولات حوزه شبیه سازى انسانى را که ادبیات و پیشینه این مسئله را تشکیل مى دهد, در پنج محور زیر مى توان بررسى کرد:
یک. مقالات مطبوعاتى عمومى;
دو. جلسات و محافل بحث;
سه. پرداختن ضمنى به این مسئله در همایش ها;
چهار. استفتاهاى مختلف;
پنج. تک نگارهاى تخصصى.

یک. مقالات مطبوعاتى عمومى
گزارش ها و مقالات مجلات و روزنامه هاى کشور ما از زاویه هاى مختلفى به معرفى مهندسى ژنتیک و دستاوردهاى جدید آن از جمله شبیه سازى حیوانى (دالى) و امکان شبیه سازى انسانى پرداخته اند. برخى از این مقالات تألیفى و عمدتاً ترجمه بوده اند. این مقالات معمولاً به معرفى مهندسى ژنتیک, شبیه سازى دالى و نگرانى هایى درباره امکان شبیه سازى انسانى پرداخته اند. در این مقالات به گونه اى گذرا, مخاطرات یا پرسش هایى که بر سر راه شبیه سازى انسانى قرار دارد, بیان شده است. بیشتر این مقالات صبغه دینى خاص ندارد و بیشتر با نگاهى اجتماعى ـ اخلاقى به مسئله پرداخته و برخى از نویسندگان یا مترجمان هم علایق شیعى خود را در انتخاب متن یا نگارش آن نشان داده اند. همچنین در برخى از آنها به آراى عالمان دین نیز اشاره است. این مقالات را نمى توان از نظر فنى بیانگر دیدگاه شیعه دانست; اما به دلیل آن که غالب نویسندگان آنها شیعه بوده اند, مى توان آنها را بخشى از ادبیات شیعى ناظر به این بحث لحاظ نمود. این مقالات خود چند دسته اند:
1. برخى تنها به معرفى کلى شبیه سازى و نگرانى هاى مربوط به آن از طریق تألیف یا ترجمه پرداخته اند.
2. برخى مقالات نیز از منظرى فمینیستى یا حقوقى به این مسئله پرداخته و پس از گزارشى کوتاه و گاه غلط درباره ماهیت و فرایند شبیه سازى, بر مسائلى خاص متمرکز شده اند.
3. برخى نیز نقد شبیه سازى انسانى را از منظر یک متفکر غربى مانند هابرماس را وجهه همت خود ساخته اند.
4. برخى دیگر تحریر و خلاصه نظریات موافقان و مخالفان شبیه سازى انسانى در غرب است.
5. گاه نیز شاهد مقاله اى در این زمینه همراه با نقل آراى اهل سنت و شیعه بوده ایم.
6. گاهى هم نشریه اى با فقیهى شیعى درباره لوازم دینى این کار به گفت وگو پرداخته و دیدگاه شیعى فقیه مورد نظر را آورده است.

دو. جلسات و محافل بحث
طى سالیان گذشته, برخى علاقه مندان و مسئولان با هدف فهم این مسئله و رسیدن به دیدگاهى جامع درباره لوازم مختلف آن و یا روشن ساختن دیدگاه شیعه در برابر این فنّاورى نوپدید, نشست ها و جلساتى برگزار کرده اند. در این جلسات که غالباً دانش آموختگان حوزه شیعه, به بحث و گفت وگو پرداخته اند, گاه از کارشناسان مهندسى ژنتیک نیز دعوت شده است.
این جلسات یا محافل غالباً به افراد خاصى منحصر بوده و به گونه اى غیر رسمى برگزار شده و تنها گزارش آن انتشار یافته است. گاه نیز محصول چنین نشستى تنها در قالب خبر یا جزوه اى قابل دسترسى بوده است و از این رو, دستیابى به آمار و چنین نشست هایى سخت دشوار است.
با این همه, به نظر مى رسد تاکنون سه نشست از این قبیل در مراکز علمى قم برگزار شده است: نخستین نشست در دفتر مطالعات و تحقیقات زنان برگزار شد. گویا این نشست چندین جلسه طول کشید. در این نشست برخى از متخصصان مهندسى ژنتیک و مرکز رویان گستر نیز شرکت داشتند و ظاهراً گزارشى از این نشست منتشر نشده است. البته این دفتر, گزارشى درباره شبیه سازى انسان (cloning) منتشر ساخته است که در آن مسائل عمومى شبیه سازى انسانى و دلایل موافقان و مخالفان این فنّاورى آمده است. دومین نشست در دانشگاه مفید برگزار شد. این نشست علمى سه جلسه ادامه یافت و در آن آقایان جوکار (مدرس دانشگاه) و آقاى قائینى (از مجتهدان حوزه) حضور داشتند. گزارش این نشست بعدها تنظیم و در نشریه دانشجویى آن دانشگاه منتشر شد. سومین گردهمایى که مشخصات و زمان برگزارى و شرکت کنندگان آن معلوم نیست, در جزوه اى 72صفحه اى (در دو قسمت) به تعداد محدود گزارشى از فعالیت خود را ارائه کرد. از مطالعه این جزوه نکاتى به دست مى آید: این نشست جزء سلسله جلسات کانون طلوع است. دیگر آن که در این نشست که چندین جلسه به طول انجامیده است, آقاى سید معصومى که از دانش آموختگان حوزه است, گزارشى مفصل از روند و ماهیت شبیه سازى به دست داده و سپس به نظریات مختلف و دلایل موافقان و مخالفان آن پرداخته است. در طول این جلسات, دیگر شرکت کنندگان نیز وارد بحث شده و به نقض و ابرام پرداخته اند.

سه. پرداختن ضمنى به این مسئله در همایش ها
تاکنون در کشور ما کنفرانس یا نشست عمومى مستقلى به شبیه سازى انسانى اختصاص نیافته است, لیکن در ضمن برخى از کنفرانس ها به این مسئله پرداخته شده است. براى مثال, در نیمه آذرماه سال 1383, سفارتخانه فرانسه در تهران و دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه علامه طباطبایى, به طور مشترک نشستى یک روزه درباره کلوناژ و کشت عضو برگزار کردند. جلد اول مقالات رسیده به این همایش با عنوان (اخلاق زیستى (بیواتیک), از منظر حقوقى, فلسفى و علمى) با یازده مقاله به زبان فارسى و چهار مقاله به زبان فرانسوى منتشر شد. چهار مقاله این مجموعه درباره مباحث مختلف شبیه سازى است و دو مقاله آن با عنوان (شبیه سازى درمانى; رویکردهاى اخلاقى, فقهى و حقوقى) نوشته حبیب الله رحیمى, و (همانندسازى انسان از نظر مراجع ادیان آسمانى و بررسى آن از نظر فقه اسلامى) تألیف محمود صادقى, به نحوى به دیدگاه شیعه در این باره پرداخته اند.
کنگره بین المللى اخلاق زیستى از ششم تا هشتم فروردین ماه سال 1384 به همت پژوهشگاه ملى مهندسى ژنتیک و زیست فنّاورى و با مشارکت یونسکو در تهران برگزار شد. مجموعه مقالات این کنگره همزمان با برگزارى آن منتشر شد. در این کتاب 29 مقاله به صورت ارائه شفاهى, پوسترى به زبان فارسى و 57 مقاله به زبان انگلیسى آمده است. در این کتاب هشت مقاله مختصر درباره شبیه سازى دیده مى شود که از آن میان تنها در دو سه مقاله دیدگاه فقهى ـ حقوقى شیعه در زمینه شبیه سازى تشریح شده است و دیگر مقالات تنها ابعاد فنى یا جهانى مسئله را بیان کرده اند.
در تاریخ 12 تا 15 اردیبهشت ماه سال 1384, نخستین همایش (گفت وگوى علم و دین; مفهوم حیات, انسان و مباحث کاربردى) از سوى مرکز ملى تحقیقات علوم پزشکى کشور, در تهران برگزار شد که بخشى از آن به شبیه سازى و تحقیقات سلولى بنیادین اختصاص یافت. در این بخش مقاله اى با عنوان (چالش علم و دین در مسئله شبیه سازى انسانى) ارائه گردید و طى میزگردى به این مسئله و برخى از ابعاد آن اشاره شد. همزمان با برگزارى این همایش, چکیده مقالات آن نیز انتشار یافت که تنها یکى از آنها درباره (چالش علم و دین در مسئله شبیه سازى انسانى) بود. یکى از مقالات ارائه شده در سومین همایش بین المللى حقوق بشر با عنوان (هویت ها, تفاوت ها و حقوق بشر) که به وسیله مرکز مطالعات حقوق بشر دانشگاه مفید در تاریخ 24 و25 اردیبهشت سال 1384 در قم برگزار شد, به مسئله شبیه سازى انسانى اختصاص یافته بود. این مقاله به نام (شبیه سازى انسانى از دیدگاه حقوق بشر; مسئله هویت و تفاوت) به وسیله جناب دکتر سید حسن اسلامى اردکانى ارائه و در آن مسئله نقض هویت (Identity) و فردیت(Uniqueness) در شبیه سازى انسانى بررسى شد. در شهریور ماه 1384 مجموعه مقالات و گفتارهاى (همایش دیدگاه هاى اسلام در پزشکى) منتشر شد. این همایش در اسفند ماه 1381 در دانشگاه علوم پزشکى مشهد برگزار شده بود و در یازده بخش, مسائل و موضوعات جدید و مختلف پزشکى از دیدگاه فقه و حقوق مورد بحث و مناقشه قرار گرفت. اولین بخش به مسائل مربوط به شبیه سازى اختصاص داشت که در آن مجموعه مباحث و گفتارهاى ارائه شده, در واقع پاسخى بود به ده پرسش که در ابتدا طرح شده بود در این بخش نخست در میزگردى با شرکت هشت تن از فقیهان و پزشکان ابعاد مختلف شبیه سازى مورد بررسى قرار مى گیرد و سپس در طى هشت مقاله نویسندگان ابعاد و جوانب مختلف علمى, فقهى,حقوقى و اخلاقى مسئله شبیه سازى را مورد کندوکاو قرار مى دهند. در پایان فتاواى دو تن از فقهاى معاصر در پاسخ به استفتاآتى در موضوع شبیه سازى انسانى و حیوانى نقل شده است. بدین ترتیب, به نظر مى رسد هنوز تا برپایى سمینار یا نشستى تخصصى و گسترده درباره شبیه سازى انسانى فاصله داشته باشیم.

چهار. استفتاهاى مختلف
به طور طبیعى با رخ دادن مسئله اى تازه که به گونه اى با دین مرتبط است, از فقیهان انتظار مى رود که تکلیف متدینان را در برابر آن روشن کنند. از همان آغاز طرح ایده شبیه سازى انسانى نیز استفتاهاى متعددى که اغلب فرضى بود, متوجه عالمان دین شد. فقیهان قم و نجف و لبنان مورد استفتا قرار گرفتند و آنان غالباً در حد (یجوز) و یا (لایجوز) پاسخ دادند و از ورود به تفاصیل آن خوددارى کردند. از استفتاهاى نخستین مى توان پرسش هایى را نام برد که صادق جعفر الحسن از مرحوم آیت اللّه شیرازى کرد. جعفر الحسن در تاریخ 15/4/1996 در دیدار با ایشان, سؤالات خود را مطرح و پاسخ آنها را دریافت کرد. وى بعدها این پرسش ها و پاسخ ها را با افزودن پرسش هاى دیگرى, همراه با مقدمه اى درباره ماهیت شبیه سازى انسانى به چاپ رساند. از حضرات آیات: سیستانى, مرحوم سید محمد صدر, سید صادق شیرازى, سید کاظم حائرى, موسوى اردبیلى, نورى همدانى, صانعى, شیخ جواد تبریزى, فاضل لنکرانى, بهجت, سید سعید طباطبائى حکیم, آصف محسنى و مکارم شیرازى استفتاهایى شد و آنان نیز پاسخ دادند. به نظر مى رسد پاسخ گویى به این گونه پرسش ها به صورت شتابنده اى پیش مى رود و در سال هاى اخیر برخى فقها در درس هاى خود به صورت مستقیم یا غیر مستقیم این مسئله را مورد توجه قرار داده اند.

پنج. تک نگارهاى تخصصى
برخى از مجتهدان و صاحب نظران شیعه با نگاهى جدى تر کوشیدند تا این مسئله را به کمک مبانى دینى روشن کنند و به پرسش ها پاسخ دهند. این تک نگارها که با هدف تبیین دیدگاه شیعى فراهم آمده است, برخى در قالب کتاب و برخى به صورت مقاله تحقیقى انتشار یافته اند. براى مثال, کتاب (الاستنساخ بین التقنیة والتشریع), کوششى است براى توضیح فرایند شبیه سازى و تبیین دیدگاه شیعه در برابر آن. همچنین مقاله (الاستتآم والاستنساخ) در پى بیان حکم شرعى این مسئله از منظر شیعى است. فصلى نیز با عنوان (الاستنساخ و عملیات الهندسة الوراثیه), در حقیقت تقریرات درس خارج استاد محمد سند است که در آن به گونه اى اجتهادى به تحریر این مسئله پرداخته شده است.
در کنار این تک نگارى هاى تخصصى منتشر شده, برخى از مقالات منتشر نشده هم وجود دارند که ممکن است در آینده منتشر شوند; مانند جزوه (الاستنساخ) نوشته استاد محمد مؤمن که در همین شماره مجله منتشر مى شود.
با این همه, مجموعه آثار منتشر شده و نشده درباره شبیه سازى انسانى از منظر شیعى از نظر کمّى بسیار اندک است و با حجم این سنخ آثار در میان ا هل سنت سنجیدنى نیست.

* * *
پاره اول:منابع و مآخذ فارسى
- کتاب ها
1. شبیه سازى انسان; بیم ها و امیدها, غلامرضا نورمحمدى, قم, معارف, 1384, چاپ اول, 128 صفحه وزیرى.
این اثر از جمله کتاب هایى است که اخیراً در موضوع شبیه سازى به زبان فارسى تألیف شده است. مؤلف پژوهش خود را در هشت فصل سامان داده است. فصل اول که به (آشنایى اولیه با علم ژنتیک) اختصاص یافته, واژگانى چون: (وراثت, تقسیمات سلولى, ژن و مهندسى ژنتیک) به زبانى ساده توضیح داده شده اند و در پایان همین فصل, به (ژنتیک از دیدگاه متون دینى) اشاره شده است.
در دومین فصل, (راز تولید مثل) تشریح شده و آراى گوناگونى که در این باب ارائه شده, به ترتیب تاریخى, تبیین گردیده و بارورى و روش هاى نوین آن توضیح داده شده است. بخش پایانى این فصل با عنوان (نگرش دینى به تولید مثل انسان) با استناد به آیات و روایات, دیدگاه اسلامى را در این خصوص بیان کرده است.
مؤلف در فصل بعد به زبانى ساده و در عین حال علمى, مفهوم, روش ها و اصول علمى شبیه سازى را شرح داده است.
در چهارمین فصل کتاب, (ساختار فرد و عوامل سازنده آن) مطرح و مباحثى همچون:وراثت و محیط, اثر توارث بر رفتار و شخصیت فرد, و تأثیر توارث و محیط بر دوقلوها, بررسى شده و به علاوه, نویسنده به یک پژوهش علمى در این زمینه اشاره اى داشته و در پایان این فصل دیدگاه اسلامى را با عنوان (نگاهى گذرا به عوامل ساختارى فرد از دیدگاه اسلام) تبیین نموده است.
در فصل پنجم, مؤلف به مسئله شبیه سازى از منظر اخلاق پزشکى پرداخته و ضمن برشمردن اصول اولیه و مبانى اخلاق پزشکى, تنافى و تعارض شبیه سازى با مبانى و اصول اخلاقى پزشکى را در هفت مورد تشریح کرده است. این موارد عبارت اند از:1. در نظر نگرفتن منافع واقعى; 2. زیرپا گذاشتن حق آگاهى و انتخاب; 3. لزوم ارزیابى طولانى مدت; 4. فقدان مطالعات حیوانى; 5. نبود مدارک کافى براى ضمانت روش و اطمینان از آینده آن; 6. خوکچه هاى انسانى; 7. ریسک بالاى مرگ و میر و ناهنجارى ها.
در ششمین فصل به (شبیه سازى از نگاه ادیان الهى) اشاره شده و بازتاب هاى شبیه سازى در جهان اسلام و مسیحیت و دغدغه ها, نگرانى ها و سؤالاتى که درباره این پدیده نوظهور مطرح شده, تبیین گشته و فتاوا و آراى برخى فقیهان و عالمان اسلامى شیعى و سنى در این باب بدون اشاره به منبع و مآخذ این آرا و فتاوا مورد توجه قرار گرفته است.
مؤلف در هفتمین فصل این پژوهش دیدگاه موافقان شبیه سازى را تشریح نموده است. ادله اى که موافقان بدان استناد مى کنند, عبارت است از: 1. ارضاى حس کنجکاوى بشر; 2. امکان پیشرفت در درمان نازایى; 3. پیشرفت ژن درمانى; 4. بهبود پیش آگهى باردارى; 5. وقوع معجزه در درمان بیمارى هاى بشر; 6. ایجاد روزنه هاى امید دسترسى به زندگى جاودانه; 7. انقلاب بنیادین در پیوند اعضا; 8. اصلاح نژاد ژنتیکى بشر. مؤلف ضمن تشریح و توضیح ادله مذکور, دیدگاه اسلامى را درباره بهسازى وراثت به عنوان مؤخره این فصل افزوده و رهنمودهاى اسلامى را در خصوص انتخاب همسر, مرحله انعقاد نطفه و مرحله باردارى برشمرده است.
در آخرین فصل این تحقیق, (دیدگاه هاى مخالفان شبیه سازى ) بررسى و تحلیل شده است. پژوهشگر ابتدا تأثیر شبیه سازى بر روابط خانوادگى را تحلیل نموده و به دنبال آن به مرگ و میر و ناهنجارى هاى جنینى ناشى از شبیه سازى اشاره کرده است. دلیل دیگر مخالفان, انحصارى شدن ژن هاى بالقوه برتر و سوءاستفاده هاى احتمالى از آن است. از دیگر نقاط منفى این دانش نوپدید گریز از تشکیل خانواده, سرقت ژن هاى پایه و اطلاعات ژنتیکى به وسیله باندهاى مافیایى و سوءاستفاده برخى دولت ها از آن است. دیگر وجوهى که مخالفان برمى شمرند, عبارت است از حذف تنوع بشرى و مشکل آفرینى تشابه ظاهرى افراد. موارد فوق به اختصار تشریح شده و در پاره اى موارد مؤلف به برخى آیات و روایات نیز اشاره نموده است.
2. اخلاق زیستى (بیواتیک) از منظر حقوقى, فلسفى و علمى, مجموعه مقالات(1), تهران, دانشگاه علامه, سمت, 1383, 262 صفحه وزیرى.
این کتاب جلد اول از مجموعه مقالات و خطابه هایى است که در همایش بین المللیِ (اخلاق زیستى) ارائه شده است. این گردهمایى علمى با همکارى بخش فرهنگى سفارت فرانسه, دانشگاه علامه و سازمان سمت در تهران برگزار شد.
در این اثر مجموعاً پانزده مقاله ارائه شده که یازده مقاله آن به زبان فارسى و بقیه به زبان هاى فرنگى است. نویسندگان ابعاد و شقوق مختلف مسائل و موضوعات مربوط به اخلاقیات دانش زیست شناسى را مورد بحث و مداقه قرار داده اند.
از مجموعه یازده مقاله فارسى, پنج مقاله به شبیه سازى اختصاص یافته است که عناوین و چکیده آنها عبارت است از:
1. (تلاقى اخلاق, حقوق و واقعیت در شبیه سازى انسان; ضرورت تحلیل منطقى و ایجاد تعادل), مصطفى السان و زینب کنعانى.
شبیه سازى انسان و احتمال پدید آمدن نسلى که در آن جنس واحدى (حسب مورد, مرد یا زن) تعیین کننده خصوصیات ژنتیکى جنین و تنها منشأ آن باشد, مباحثى را در محافل علمى برانگیخته است. از این رو, در این مقاله ابعاد حقوقى, اخلاقى و اجتماعى شبیه سازى انسان, با تکیه بر تجربه هاى قبلى تولد غیر طبیعى و با توجه به ویژگى منحصر به فرد فنّاورى شبیه سازى نسبت به این روش ها بررسى مى شود. در این پژوهش نظریه منع شبیه سازى انسان و مطلوب بودن شبیه سازى درمانى همواره مبنا قرار گرفته و با این حال در فرض تولد و ورود اطفال شبیه سازى شده به جامعه, حقوق فردى و اجتماعى کودکان نیز به اختصار تحلیل شده است.
2. (بررسى منابع حقوق بشر بین الملل در مورد شبیه سازى درمانى انسان), محمد تیمورى.
این مقاله تحلیلى است از منظر حقوقى درباره عهدنامه ها, مصوبات, قطعنامه ها, اسناد الزام آور بین المللى, اسناد غیر الزام آور بین المللى, عرف ها و رویه هاى حقوق بشرى, دکترین هاى حقوقى و برخى قوانین مصوب داخلى کشورها که به طور مستقیم و غیر مستقیم, صریح یا ضمنى, به مسئله و موضوعات مختلف شبیه سازى انسانى پرداخته اند.
3. (شبیه سازى درمانى رویکردهاى اخلاقى, فقهى و حقوقى), حبیب الله رحیمى.
این مقاله با هدف بررسى دلایل مخالفان و موافقان شبیه سازى از دیدگاه هاى مختلف علمى, اخلاقى, دینى و همچنین بررسى دلایل مخالفان وموافقان شبیه سازى از دیدگاه اسلامى و ارزیابى شبیه سازى درمانى با توجه به مقررات و اصول کلى حقوق ایران نگاشته شده است. در ابتدا کلیاتى در خصوص پیشینه شبیه سازى , تعریف و انواع شبیه سازى و همچنین تفاوت شبیه سازى با فنّاورى استفاده از سلول هاى بنیادى ارائه شده و سپس دلایل مخالفان و موافقان شبیه سازى از دیدگاه هاى مختلف بررسى مى شود و به دنبال آن این دلایل از دیدگاه اسلامى مورد تحلیل و بررسى قرار گرفته و در فرجام بحث, ابعاد و جنبه هاى حقوقى قوانین مصوبه در ایران در قبال شبیه سازى درمانى مورد بحث قرار مى گیرد.
4. (همانندسازى انسان از نظر مراجع ادیان آسمانى و بررسى آن از نظر فقه اسلامى), محمود صادقى.
در این مقاله, نویسنده پس از تبیین مفهوم, پیشینه و موقعیت کنونى همانندسازى انسان ـ اعم از همانندسازى زایشى (reproductive cloning) یعنى همانند یا شبیه سازى براى تولیدمثل انسان و همانندسازى درمانى (therapeutic cloning) یعنى استفاده درمانى و پژوهشى از جنین شبیه سازى شده ـ دیدگاه و آراى مراجع تقلید و صاحب نظران مختلف ادیان آسمانى (مسیحیان, یهودیان و مسلمانان) را در این زمینه بیان و گزارشى از سیاست ها و رویکردهاى قانونى درباره آن را در دنیاى امروز ارائه کرده و در فرجام بحث, این مسئله از نظرگاه فقه اسلامى به ویژه فقه شیعى مورد بررسى قرار گرفته است.
نتیجه آن که از نظر فقه اسلامى, اگر نتوان قائل به حرمت ذاتى شبیه سازى زایشى انسان شد, زیان ها, لوازم و پیامدهاى سوء اجتماعى و اخلاقى آن اقتضا مى کند که از نظر شرعى و حقوقى ممنوع گردد; پیامدهایى چون: به هم خوردن نظام خانواده, اختلال در وضعیت قرابت و نسب اشخاص شبیه, اختلال در نظام جامعه, احتمال قوى تحقق اختلالات جسمى و روانى در شبیه ها, لطمات و زیان هاى وارده به زنان دهنده تخمک و مادران جانشین و ادله اى مانند آن. این ادله و نیز ادله مربوط به احترام و کرامت نفس انسان و لزوم صیانت آن از آسیب ها و قواعدى مانند (لاضرر و لا ضرار) و لزوم پرهیز از اختلال نظام اقتضا مى کند که شبیه سازى انسان شرعاً و قانوناً ممنوع گردد.
اما همانندسازى جهت کاربردهاى درمانى و تحقیقاتى و استخراج سلول هاى بنیادین از جنین شبیه سازى شده, قابل تجویز به نظر مى رسد, با عنایت به این که ادله منع سقط جنین, ناظر به مراحل پس از استقرار آن در رحم مادر است و با توجه به وجود فوایدى که امید مى رود منجر به تحولات و پیشرفت هاى علمى در عرصه طب زیستى و نافع براى کل جامعه بشرى گردد.
5. (جنبه هاى اخلاقى و قانونى تولید و استفاده از سلول هاى بنیادى جنینى انسان), باقر لاریجانى و دکتر زاهدى.
پژوهشگران اثر در مورد پیشینه این دانش نو و طرح مباحث اخلاقى در این زمینه نوشته اند:
سلول هاى بنیادى جنین انسانى, سلول هاى تمایز نیافته اى هستند که قدرت تبدیل به اکثر بافت ها را دارند. مباحث اخلاقى در این زمینه, از سال 1998 میلادى که محققین براى اولین بار موفق به جداسازى سلول هاى بنیادى جنینى انسان شدند, شدت گرفت. از همان زمان استفاده از این سلول ها, هم با هدف ایجاد انواع سلول هاى مورد نیاز بدن و درمان بیمارى هاى مختلف و هم براى مقاصد پژوهشى و مطالعه بیمارى ها و درمان هاى جدید, مورد نظر دانشمندان قرار گرفت. در کشور ما نیز از سال 1382 پژوهشگران موفق به تولید سلول بنیادى گردیدند که این سلول به عنوان (Royan H1) در جهان به ثبت رسیده است. اما تحقق این فنّاورى در شبیه سازى و تولید سلول هاى بنیادى با مباحث مختلف اخلاقى, حقوقى, قانونى و فقهى در جهان همراه بوده است و این موضوع سؤالات خطیرى مطرح نموده که پاسخ به آنها در آینده اخلاقى معنوى و اجتماعى بشر تأثیر به سزایى خواهد داشت.
در این مقاله ضمن اشاره مختصر به کلیات علمى موضوع, به مباحث اخلاقى مطرح شده پیرامون شبیه سازى اشاره شده و سپس به وضعیت قانون گذارى در کشورهاى مختلف و مجامع جهانى در این خصوص پرداخته و با عنایت به ضرورت توجه عمیق و فورى به جوانب این فنّاورى جدید در کشور ما و لزوم تبیین دیدگاه هاى اسلامى در این زمینه, نظرات برخى مذاهب نیز در پایان آورده شده است.
البته دو مقاله دیگر نیز با عناوینِ 1. (سودمندى تجزیه و تحلیل مولکولى D.N.A. در کشف علمى جرایم) اثر دکتر حسنعلى مؤذن زادگان و 2. (مهندسى ژنتیک و مهندسى اخلاق) اثر مرتضى مردیها, گرچه ارتباط مستقیمى با (شبیه سازى و احکام و مبانى فقهى حقوقى و قانونى ندارد), ولى از آن جا که آثار و لوازم این پدیده را از منظر علمى و اجتماعى کاویده اند, مى توانند چشم انداز گسترده ترى را فرادید پژوهشگران قرار دهند.
3. شبیه سازى (کلونینگ), ابوطالب صارمى, تهران, نشر خلوص, 1382, 106 صفحه رقعى.
مؤلف اثر خود را در دوازده بخش فراهم آورده است. وى پس از پیش گفتار و مقدمه که به اهمیت و چگونگى شبیه سازى اشاره نموده, در بخش اول به شبیه سازى در طبیعت پرداخته و صور و انواع مختلف آن را شرح داده و در فصل دوم به تاریخچه شبیه سازى اشاره کرده و تحولاتى را که از سال 1880 میلادى تا ماه آگوست 2003 میلادى در دانش بارورى و ژن شناسى روى داده است, به اختصار ذکر کرده است. سومین بخش این پژوهش, به تشریح و توضیح سلول هاى بنیادى (stem Cells) اختصاص یافته است.
مؤلف در چهارمین بخش کتاب انواع شبیه سازى را برشمرده و چگونگى و تحقق و تولید هر نوع را شرح داده و در بخش پنجم مراحل شبیه سازى موجود زنده را که شامل پنج مرحله مى گردد, تبیین کرده است.
ششمین بخش کتاب با عنوان (نگهدارى در انجماد), نحوه تداوم بخشیدن قابلیت حیاتى سلول هاى زنده از طریق انجماد در ئیدروژن مایع را تشریح نموده است و در ادامه, در بخش هفتم, مزایا و منافع شبیه سازى را متذکر شده و در بخش هشتم دیدگاه هاى مختلف درباره شبیه سازى را آورده است; از جمله دیدگاه ها و فتاواى عالمان اسلامى شیعى و سنى, دیدگاه مسیحیت و نظرگاه مذهب یهود را در این باب تشریح نموده است.
در بخش بعد که به (مخالفت با شبیه سازى انسانى) اختصاص یافته, نگرانى ها و مخاطراتى را که ممکن است به دنبال شبیه سازى انسانى ظهور و بروز نماید, چنین برشمرده است: 1. خطرات جسمى که در اثر جهش ژن ها ایجاد مى شود; 2. خطرات عاطفى; 3. خطرات سوءاستفاده از دانش شبیه سازى ; 4. خطرات و تهدیدات اجتماعى; 5. وقفه و اختلال در تکامل ژنتیکى انسان; 6. مخاطرات غیر طبیعى بودن شبیه سازى .
بخش دهم این اثر, (شبیه سازى انسان در مقایسه با بارورى طبیعى) را بحث و تحلیل کرده و امتیازات بارورى طبیعى را از دیدگاه دانشمندان تبیین و در مقابل, به نقاط منفى و مخاطرات بارورى از طریق شبیه سازى اشاره نموده است. در بخش یازدهم پرسش ها و پاسخ هایى در باب شبیه سازى مطرح گردیده است و در آخرین بخش کتاب سازمان ها و مراکز فعال در زمینه شبیه سازى معرفى شده اند. این مراکز و مؤسسات که عمدتاً در امریکا فعالیت مى کنند, بالغ بر پانزده مرکز و مؤسسه تحقیقاتى اند که پس از معرفى و توضیح کوتاهى درباره اهداف و برنامه هاى آن, آدرس این مراکز نیز آمده است.
4. قرن بیوتکنولوژى, جرمى ریفکین, مترجم: حسین داورى, تهران, کتاب صبح, 1382, چاپ اوّل, 384 صفحه رقعى.
این اثر درباره ابعاد, پیامدها و لوازم انقلاب ژنتیکى و شبیه سازى حیوانى و انسانى تألیف شده است و اگرچه از ابعاد حقوقى و قانونى این پدیده مشخصاً بحث نشده است, ولى در لابه لاى مباحث مختلفى که ابعاد و جنبه هاى مختلف انقلاب ژنى و شبیه سازى حیوانى و انسانى بررسى و تحلیل شده است, مؤلف مسائل و موضوعات حقوقى را نیز به مناسبت مورد نظر قرار داده است.
این اثر در پاسخ به سؤالاتى از این دست فراهم آمده: آیا با دخالت افسار گسیخته در نظام طبیعى ژن ها, طبیعت را به طور فاجعه بارى دستخوش دگرگونى نمى کنیم؟ آیا زندگى با موجوداتى بیگانه, شبیه سازى شده و موجوداتى با ژن هاى پیوندى ممکن است؟ آیا پدید آوردن انبوه و عرضه وسیع هزاران موجود زنده شبیه سازى و دستکارى شده, از لحاظ ژنى موجب خسارات جبران ناپذیر در محیط زندگى انسان نخواهد شد؟ آیا آلودگى ژنتیکى ابعاد مختلف حیات را در سیاره زمین تهدید نمى کند؟ ابعاد و عواقب اجتماعى فرهنگى و اقتصادى مالکیت ژن ها و مؤسسات شبیه سازى در دست چند شرکت چند ملیتى, چه مى تواند باشد؟ تأثیر احساسى و عقلانى حاصل شده از زندگى در جهانى که تمام حیات آن به منزله (اختراع) و (مالکیت تجارى) تلقى مى شود, چه خواهد بود؟ و به طور خلاصه, چه مخاطراتى در برابر تلاش انسان امروز براى طراحى انسانى کامل تر متوجه ما خواهد بود؟
پرسش هایى از این دست, موجب شده تا مؤلف به تفصیل ابعاد مختلف این موضوع را مورد بحث, نقد و تحلیل قرار دهد; ابعادى چون: انحصار فنّاورى شبیه سازى در شرکت هاى بزرگ, خطرات و تهدیدات زیست محیطى, دشوارى ها و معضلات اجتماعى و فرهنگى, سوءاستفاده هاى احتمالى باندهاى مافیایى و گروه هاى جنایتکار و حتى برخى دولت هاى استعمارگر, اختلال در سامانه و سازمان طبیعت و اثرات مخرب ناشى از آن, تغییر و تحول عمیق و منفى در مجموعه ارزش هاى بنیادین انسانى و اخلاقى, دگرگونى مبانى و اصول اخلاق پزشکى و مباحثى مانند آن که ثمرات و پیامدهاى مستقیم یا غیر مستقیم انقلاب ژنتیکى و شبیه سازى تلقى مى گردند.
5. مهندسى ژنتیک آینده سرشت انسان; تأملى در مسائل اخلاقى, حقوقى و فلسفى شبیه سازى انسانى, یورگن هابرماس, ترجمه یحیى امامى, تهران, نقش و نگار, 1384, چاپ اول, 156 صفحه رقعى.
این اثر بسط یافته خطابه اى است که فیلسوف معروف آلمانى, یورگن هابرماس, ایراد نموده است. در این اثر, ابتدا این سؤال مطرح و بررسى و تحلیل شده است که: در پرتو بحث ها و پژوهش ها و تحقیقات علمى در حوزه فنّاورى ژنتیکى, آیا فلسفه مى تواند محدودیت مشابهى را در مباحث مربوط به اخلاق گونه بپذیرد؟ یا به عبارت دیگر, پیشرفت هاى اخیر در زیست شناسى و تحقیقات ژنتیکى و شبیه سازى, پرسش هاى اخلاقى پیچیده اى را در مورد چهارچوب و حدود مشروع مداخله دانش مهندسى ژن در طبیعت انسان مطرح کرده است. اگر این مداخله حتى صرفاً جهت درمان و پیشگیرى از بیمارى ها باشد, این احساس اجتناب ناپذیر است که احتمال دارد انسان به زودى تکامل زیست شناختى اى را در اختیار گیرد و (نقش خدا را بازى کند).
مؤلف استلزامات اخلاقى دانش مهندسى ژن را که شبیه سازى نیز در حوزه این علم لحاظ مى گردد, مطرح ساخته و در معرض بررسى دقیق فلسفى قرار داده است. نقطه عزیمت وى در طرح دیدگاه اخلاقى ـ فلسفى اش, این نکته است که دستکارى ژنتیکى, وابسته به هویت و خودفهمى نوع انسان است و ما نمى توانیم این امکان را رد کنیم که دخالت علم مهندسى ژنتیک, چه بسا براى انتخاب شیوه زندگى یک فرد محدودکننده باشد و یا روابط متقارن بین انسان هاى آزاد و برابر را تضعیف نماید.
6. مجموعه مقالات و گفتارهاى سومین همایش دیدگاه هاى اسلام در پزشکى, گردآورى و تنظیم: دکتر سید حسین فتاحى معصوم, مشهد, دانشگاه علوم پزشکى, 1384, چاپ اول, 867 صفحه وزیرى.
این اثر مجموعه مقالات و گفتارهایى است که به (سومین همایش دیدگاه هاى اسلام در پزشکى) که در اسفند ماه 1381 در مشهد برگزار شد, ارائه شده است. در این همایش موضوعات ذیل از منظر فقهى ـ پزشکى مورد بحث و بررسى قرار گرفته است:
ـ شبیه سازى
ـ بارورى مصنوعى
ـ پیوند اعضا
ـ مرگ از روى ترحم
ـ دیات و مقتضیات زمان
ـ بیمارى هاى روانى و حقوق اجتماعى
ـ حقوق جنین و کودکان
ـ اقتصاد پزشکى و بیمه ها
ـ مسائل اختصاصى بانوان و سقط جنین
ـ تاریخ پزشکى و مشاهیر ایران و اسلام
ـ اخلاق پزشکى و طب مسلمین و مقایسه شیوه هاى درمان قدیم و جدید
نخستین موضوع مورد بحث و مناقشه, شبیه سازى و مسائل مربوط به آن است که در سه بخشِ: مباحثات, مقالات و نظرات فقهى سامان یافته است.
در ابتداى بخش مباحثات که در قالب میزگردى فقیهان و طبیبان به بحث و بررسى موضوع شبیه سازى پرداخته اند, سؤالات (کمیسیون شبیه سازى انسان) مطرح شده که مشتمل است بر ده پرسش به ترتیب ذیل.
1. آیا تحقیقات در زمینه کلونینگ به روش تقسیم تخم بارور شده, در مورد انسان جایز است؟
2. در صورت جایز بودن, با توجه به این که بعضى از نابارورى ها با روش تقسیم تخم قابل درمان هستند, ارتباط نسبى اطفال ایجاد شده چگونه است؟
3. آیا این شبیه سازى در ایجاد یک انسان از نظر اخلاقى جایز است؟ و اگر انسان هایى هیولامانند ایجاد شد, مسئولیت آنها به عهده کیست؟
4. از نظر مسائل اجتماعى و حقوقى این انسان شبیه سازى شده, چه جایگاهى دارد؟ از نظر محرمیت, ازدواج, ارث, و… چه حکمى دارد؟ آیا با صاحب سلول و تخمک محرم است یا مثل فرد معمولى است؟ آیا در شبیه سازى محرم بودن, شرط انجام کار است؟
5. اگر امکان داشته باشد از نظر ژنتیکى, ژن هاى بیمار و معیوب افراد را حذف و ژن هاى سالم به جاى آنها منتقل شود, حکم شرعى مسئله چگونه است؟
6. اگرچه اسلام محدودیتى در کسب علم و دانش قائل نشده است. آیا جامعه پزشکى مسلمان و محققین پزشکى مجاز هستند وارد این شیوه علمى شوند یا صبر کنند تا دیگران تجربه نموده و از نتایج آن بهره مند شوند و به اصطلاح پیرو کارهاى آنها گردند؟
7. اگر محدودیت هایى در انجام تحقیقات علمى قائل باشیم, به لحاظ فقهى این محدودیت ها کدام اند؟ آیا به خاطر سوءاستفاده از شبیه سازى مى توان حکم به تحریم آن داد؟
8. شبیه سازى انسان علمى است که اثرات آن در آینده کاملاً ناشناخته است. آیا همچون مثل خیلى از کشورها که قانوناً ممنوعیت هایى براى این کار قائل شده اند, ضرورت دارد که احکام فقهى مناسب و در صورت لزوم قوانین دقیقى تصویب و حدود موضوع روشن شود؟
9. اگر شبیه سازى براى کمک به علم و بهبودى وضعیت درمان به کار گرفته شود (غیر از اهداف ضد اخلاقى و غیر انسانى), چه حکمى دارد؟
10. به طور کلى آیا شبیه سازى انسان نوعى دخالت در امر خلقت انسان که از راه مشروع و تبیین شده الهى صورت مى پذیرد, نمى باشد و مصداقى از تغییر خلقت انسان نخواهد بود؟
این پرسش ها محور بحث و گفت وگو در میزگردى است که شرکت کنندگان ابعاد مختلف فقهى, حقوقى, علمى و اخلاقى موضوع شبیه سازى را مورد بحث و مناقشه قرار داده اند.
در دومین بخش, مقالات ذیل ابعاد مختلف شبیه سازى را مورد بررسى قرار داده اند:
ـ (کلونینگ (cloning) یا شبیه سازى), محسن فتاحى نجفى
ـ (شبیه سازى (cloning) از دیدگاه اسلام), علیرضا امینى و زهره کریمى و زهرا ملازم
ـ (مسئله شبیه سازى و دیدگاه فقهى), حجت الاسلام عطایى خراسانى
ـ (شبیه سازى انسان), هدى احمرى, رقیه وجدانى
ـ (تولید رده هاى جدید سلول هاى بنیادى جنینى), دکتر حسین بهاروند
ـ (تمایز سلول هاى عصبى فعال از سلول هاى بنیادى جنینى), دکتر حسین بهاروند
ـ (از حیوانات ترانس ژنیک تا پستانداران کلون شده), دکتر محمدرضا نورى دلویى
بخش فرجامین مباحث شبیه سازى طرح شش سؤال است که ابعاد شرعى و فقهى این مسئله از فقیهان استفسار شده و دو تن از مراجع (مکارم و صانعى) به این پرسش ها پاسخ داده اند.
تذکار این نکته لازم است که در پایان این همایش قطعنامه اى ارائه شده که در بند دهم آن آمده است:
اعضاى شرکت کننده در همایش در مورد شبیه سازى (کلونیگ) که نیاز به تحقیقات گسترده دانشگاهى و نظرات فقهى دارند, تأکید نمودند که یک کمیته کشورى شبیه سازى متشکل از متخصصین ذى ربط و فقهاى حوزه ها پیگیرى این امور را عهده دار گردند.
7. شبیه سازى و فناورى سلول هاى بنیادى, خسرو حسینى پژوه, تهران, نوربخش, 1384, 157 صفحه.
این اثر به سفارش سازمان پژوهش هاى علمى و صنعتى ایران تهیه شده است.
8. شبیه سازى انسان, حسن سالارى, تهران, حکیمان, 1381, 172 صفحه رقعى.
این کتاب جلد اول از مجموعه (علوم حیاتى نوین) است که به شبیه سازى انسانى اختصاص یافته است.
9. شبیه سازى در حیوانات, حمید کریمى, تبریز, پریور, 1384, 59 صفحه.
10. خلاصه مقالات اولین کنگره پزشکى قانونى کشورهاى اسلامى, تهران, قوه قضائیه (پزشکى قانونى), 1384.
این اثر خلاصه مجموعه مقالات و خطابه هایى است که به اولین گردهمایى سازمان هاى پزشکى قانونى کشورهاى اسلامى که در سال 1384 در تهران برگزار شد, ارائه شده است. از جمله مباحث و موضوعات مورد بحث در این کنگره, مسائل مربوط به شبیه سازى انسانى بود که ابعاد مختلف فقهى, حقوقى و قانونى آن تحلیل و بررسى شد.
11. استفتائات پیرامون شبیه سازى انسان و حیوان (کلوناژ); مجموعه آراى فقهى قضایى در امور حقوقى, جلد اول, مرکز تحقیقات فقهى (حوزه معاونت آموزشى و تحقیقات قوه قضائیه), 1381.
12. شبیه سازى انسانى از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام,رساله دکترى دکتر سید حسن اسلامى اردکانى, 430 صفحه A4 (حدود 150 هزار کلمه), به صورت تایپى, بهار 1384, پایان نامه دکترى دفاع شده در دانشگاه قم, موجود در کتابخانه مرکز تربیت مدرس دانشگاه قم.
نگاهى به ساختار و محتواى رساله:
مسئله شبیه سازى انسانى (human cloning) یکى از جدى ترین چالش هاى قرن بیستم بوده که ذهن بسیارى از عالمان اخلاق, الهى دانان, متفکران عرصه هاى مختلف و حتى سیاستمداران را به خود مشغول داشته است. در این مسئله از هابرماس تا پاپ فقید, و از مدیر کل سازمان بهداشت جهانى تا محمد سید طنطاوى, رئیس الازهر, موضعگیرى کرده اند.
از نظر علمى شبیه سازى عبارت است از تولید موجودى زنده, بدون نیاز به آمیزش جنسى و پیوند سلول هاى جنسى مذکر و مؤنث. به کمک این شیوه, محققان موفق به ایجاد پستاندارانى چون: گوسفند, خوک, گربه و گاو شده اند. هرچند تاکنون این فنّاورى در باب انسان به کار گرفته نشده و شخصى از این طریق پدید نیامده است, لیکن به نظر مى رسد که با تکامل این شیوه به لحاظ علمى این کار در انسان نیز شدنى باشد و همین موجب نگرانى هایى در سطح جهان شده است.
کلیساى کاتولیک این عمل را نقض صریح کرامت انسانى و تحدى با پروژه خالق قلمداد کرده است. عالمان اهل سنت و برخى از عالمان شیعه نیز از منظرى مشابه به نقد شبیه سازى انسانى پرداخته اند.
در این رساله کوشش شده است تا این مسئله از دیدگاه کاتولیک, اهل سنت و شیعه بررسى و تحلیل شود و بدین ترتیب, نگرش سه سنت مذهبى با هم مقایسه گردد. این تحقیق تازه, افزون بر پیش گفتارى که در آن برخى مسائل کلى همچون, ضرورت بحث, پیشینه, دامنه, روش و ساختار بحث آمده است, شامل پنج گفتار است:
گفتار نخست, به گزارشى از تاریخچه شبیه سازى و پیشینه فرهنگى و اخلاقى آن اختصاص یافته است. در همین گفتار, گزارشى از روند و مراحل علمى شبیه سازى و تفاوت آن با دیگر تکنولوژى هاى مشابه ارائه شده است.
دومین گفتار این رساله, به معرفى و تحلیل دیدگاه آیین کاتولیک در باره شبیه سازى انسانى اختصاص یافته است. نویسنده در این گفتار نخست دیدگاه کلیساى کاتولیک را در قبال این مسئله با استناد به منابع رسمى این آیین گزارش داده و سپس در فصل بعد, به تحلیل کارآیى دلایل این دیدگاه و بررسى نقاط قوت آن پرداخته است.
سومین گفتار, گزارشى تفصیلى از دیدگاه اهل سنت و دلایل متعدد مخالفت آنان با این پدیده نوپدید را به دست مى دهد. اهل سنت به گونه اى نسبتاً اجماعى, شبیه سازى انسانى را حرام و غیر اخلاقى مى شمارند.
چهارمین گفتار, به تحلیل این دلایل مى پردازد و دلایل پذیرفتنى را از ناپذیرفتنى بازمى نمایاند. از میان بیش از سى دلیل که بر ضد شبیه سازى انسانى ارائه شده است, به نظر مى رسد که تنها دو دلیل یعنى دلیل کشتن جنین هاى اضافى و دلیل علمى ناظر به کوتاهى عمر موجود شخص شبیه سازى شده, درخور تأمل جدى باشد.
پنجمین گفتار این رساله, به گزارش دیدگاه شیعه درباره شبیه سازى انسانى اختصاص دارد. در میان شیعه اجماعى در جواز یا حرمت این عمل وجود ندارد; بلکه با بررسى دیدگاه ها و نظریات مختلف مى توان چهار دیدگاه و چهار رهیافت را در مورد شبیه سازى انسانى نشان داد. پس از گزارش دیدگاه هاى مختلف و دلایل آن, نویسنده به تحلیل و بررسى آنها پرداخته و نشان داده است که دلایل موافقان شبیه سازى انسانى با اصول اتخاذى و مقبول عالمان اصول شیعه سازگارى بیشترى دارد.
در پى گفتارى که در پایان این رساله آمده, طى ده بند به اختصار مقایسه اى میان دیدگاه هاى آیین کاتولیک, اهل سنت و شیعه انجام گرفته و نقاط مشابهت و افتراق آنان تبیین شده است. در پایان, واژه نامه اصطلاحات تخصصى و کتابنامه اى در سه قسمت فارسى, عربى و انگلیسى و چکیده پایان نامه به انگلیسى آمده است.
گفتنى است که این موضوع نخستین بار است که در این سطح و با این رویکرد در کشور ما مورد بحث قرار مى گیرد و جوانب گوناگون اخلاقى, کلامى, فقهى و اجتماعى آن از منظر سه سنت دینى کاویده مى شود.

- مقالات فارسى
در این بخش, ابتدا چهار مقاله که بسط یافته نوشتارى بوده است, معرفى شده و سپس به ویژه نامه اى که یکى از نشریات درباره شبیه سازى و سلول هاى بنیادین منتشر کرده است, اشاره نموده ایم و به دنبال آن سایر مقالات فارسى منتشره در مجلات و روزنامه ها معرفى شده است.
1. شبیه سازى انسانى از دیدگاه کلامى اهل سنت, سید حسن اسلامى, فصلنامه علمى ـ پژوهشى انجمن معارف اسلامى ایران, سال اول, شماره دوم, بهار1384.
مقاله فوق بسط یافته مفصل فصل کوتاهى از رساله دکترى است که با افزودن مسائل و موضوعات جدید و بخش هاى تکمیلى, به صورت مقاله اى بلند ارائه شده است. نویسنده دیدگاه هاى مختلفى را که در میان دانشوران, عالمان دین و متکلمان اهل سنت درباره شبیه سازى حیوانى و انسانى ابراز گردیده, نقد و تحلیل کرده و به جدیدترین آرا و دیدگاه هاى اعلام شده در این خصوص اشاره نموده است.
چکیده مقاله: شبیه سازى انسانى یکى از چالش هاى جدید مهندسى ژنتیک است که مسائلى در حوزه دین, اخلاق و حقوق و دیگر عرصه هاى اندیشه برانگیخته است. شبیه سازى (cloning) عبارت است از تولیدمثل و ایجاد موجودى مشابه نسخه اصلى, به طریقه اى غیر جنسى. در این شیوه که به وسیله آن, یان ویلموت موفق به ایجاد گوسفندى به نام (دالى) شده است, به جاى لقاح طبیعى و نفوذ اسپرم به درون غشاى تخمک, هسته سلول غیرجنسى برگرفته و به جاى هسته تخمک گذاشته مى شود و از طریق تحریک الکتریکى, تخمک به تقسیم سلولى مى پردازد. سپس این تخمک را در رحم مى گذارند تا موجود زنده اى بدون نیاز به پدر به وجود آید.
بسیارى کسان کاربست این تکنیک را درباره انسان محکوم مى کنند و بر این باورند که این کار شأن و کرامت انسانى را خدشه دار مى سازد و او را تا سطح کالایى بى ارزش فرو مى کشد. مخالفان شبیه سازى انسانى دلایل فراوانى به سود نظریه خود اقامه مى کنند. مسلمانان اهل سنت نیز قاطعانه این کار را خلاف دین و حرام مى شمارند و از دلایل متعددى استفاده مى کنند. در این نوشته تنها دلایل کلامى بر ضد شبیه سازى انسانى گزارش و بررسى شده است. دلایل کلامى شش گانه در حرمت شبیه سازى انسانى عبارت اند از: شبهه خلق, تحدى با خداوند, نقض سنت زوجیت, نقض سنت تنوع, تغییر خلق الله و دستکارى ژنتیکى و بازى با مخلوقات.
نگارنده پس از نقل و تحلیل این دلایل به این نتیجه مى رسد که هیچ یک از این دلایل نمى تواند شبیه سازى انسانى را تحریم کند; زیرا برخى دلایل, خارج از موضوع است و در صورت قبول برخى نیز شاهد تعارض در فتواهاى متضاد اهل سنت در عرصه هاى مختلف مهندسى ژنتیک خواهیم بود.
2. شبیه سازى در آیین کاتولیک, سید حسن اسلامى, مجله: هفت آسمان, شماره27, پاییز 1384.
مقاله فوق بسط یافته فصل کوتاهى از رساله دکترى است که با افزودن مباحث و آراى جدید و اضافه نمودن بخش هایى تکمیلى به صورت مقاله اى مفصل ارائه شده است. مؤلف دیدگاه هاى مختلفى را که در آیین کاتولیک در باب شبیه سازى ابراز شده, مورد بررسى و تحلیل دقیق قرار داده و آخرین آرا و نظرگاه هایى را که در این خصوص اعلام گردیده, مورد توجه قرار داده است. نویسنده درباره علت مخالفت سرسختانه آیین کاتولیک با شبیه سازى انسانى مى نویسد:
(آیین کاتولیک با کاربست برخى از دستاوردهاى مهندسى ژنتیک درباره انسان, سرسختانه مخالفت مى کند و آن را ناقض کرامت و شأن انسان مى داند. یکى از تازه ترین دستاوردهاى این عرصه, امکان به کار گرفتن تکنیک انتقال هسته سلول پیکرى Somatic Cell Nuclear (Transfer با علامت اختصارى SCNT) یا شبیه سازى درباره انسان است. کلیساى کاتولیک استفاده از این دانش را مغایر با آموزه هاى اصلى کتاب مقدس و اخلاق مسیحى مى داند و دلایلى بر ضد آن اقامه مى کند. مهم ترین دلایل مخالفت با شبیه سازى انسانى از دیدگاه آیین کاتولیک, عبارت اند از: احتمال شکست از نظر علمى, ضرورت تولیدمثل جنسى براى ایجاد فرد جدید, تحمیل هویت خود بر شخص شبیه سازى شده, غصب جایگاه خداوند, نقض کرامت انسانى, نقض حق کودک براى داشتن والدین, تنزل انسان به شىء, مغایرت با حق (نادانى) و جهل به آینده, امکان سوءاستفاده هاى مختلف و فروپاشى نهاد خانواده).
3. شبیه سازى انسانى از دیدگاه شیعه; بررسى چهار دیدگاه, سید حسن اسلامى, مجله: کاوشى نو در فقه اسلامى, سال دوازدهم, شماره چهل و چهارم, تابستان 1384.
مقاله فوق, بسط یافته فصل کوتاهى از رساله دکترى است که با افزایش مطالب و موضوعات جدید و مباحث تکمیلى و تازه, به صورت مقاله اى درازدامن به چاپ رسیده است. نویسنده دیدگاه هاى مختلفى را که در میان عالمان دین, فقیهان و دانشوران شیعى پیرامون شبیه سازى حیوانى و انسانى اظهار شده است, مورد نقد و بررسى قرار داده و به آخرین آرا و فتاواى مطرح شده نیز اشاره نموده است. چکیده این مقاله بدین قرار است:
مسئله شبیه سازى انسانى در میان شیعه, برخلاف اهل سنت, آن پژواک گسترده را نداشته و رونق و رواج لازم را تاکنون نیافته است. در نتیجه, نه کنفرانس بزرگى با هدف تبیین این مسئله صورت گرفته و نه آثارى در حجم آثار اهل سنت نوشته شده است. در این جا این مسئله, نه چالشى براى دین قلمداد و نه از آن به عنوان (بدعت) یا (قنبله) یا (حدث القرن) یاد شد. مجموع ادبیات شیعى در این حوزه, کم حجم, اما در نوع خود درخور توجه بوده است. این مسئله در سه حوزه مهم شیعى ـ یعنى قم, نجف و بیروت ـ مطرح شده و عالمان و صاحب نظران شیعه کوشیده اند جوانب آن را بکاوند. عمده عالمان شیعه, شبیه سازى نباتى و حیوانى را مجاز مى دانند و به استناد اصل اباحه, آن را عملى مباح مى شمارند.
لیکن درباره حکم شبیه سازى انسانى, در میان عالمان شیعه اتفاق نظرى وجود ندارد; زیرا آنان درباره شبیه سازى انسانى نظریات متفاوت و گاه متضادى اتخاذ کرده و فتواهاى مختلفى صادر کرده اند و در حالى که برخى آن را کاملاً مجاز شمرده اند, برخى دیگر آن را حرام شمرده اند. هنگام بررسى سخنان و فتواهاى مختلف عالمان شیعه, مى توان به چهار نظریه زیر دست یافت:
الف) جواز مطلق شبیه سازى انسانى; ب) جواز محدود شبیه سازى انسانى; ج) حرمت ثانوى شبیه سازى انسانى; د) حرمت اولى شبیه سازى انسانى.
4. شبیه سازى انسانى از دیدگاه فقه اهل سنت, سید حسن اسلامى, مجله: کاوشى نو در فقه اسلامى, سال دوازدهم, شماره45, پاییز 1384.
مقاله فوق بسط یافته فصل کوتاهى از رساله دکترى است که با افزودن مسائل و موضوعات و آراى تازه و برخى مباحث تکمیلى به صورت مقاله اى مفصل انتشار یافته است. نویسنده دیدگاه ها و نظرگاه هاى مختلف و جدیدى را که از سوى فقیهان, حقوقدانان و مفتیان اهل سنت در خصوص شبیه سازى انسانى و حیوانى ارائه شده است, مطرح کرده و پس از بحث و بررسى مورد مناقشه قرار داده است.
خلاصه این مقاله عبارت است از:
(عالمان اهل سنت با آن که به کارگیرى تکنیک (شبیه سازى) (cloning) یا تولید مثل غیرجنسى را در عرصه حیوانى مجاز مى دانند, به گونه اى اجماعى هرگونه شبیه سازى در عرصه انسانى را نامشروع و حرام مى شمارند. این حکم از سوى افراد و همایش هاى علمى بارها تأکید شده است. براى مثال, عبدالعزیز بن باز مفتى بزرگ عربستان, دکتر محمد سید طنطاوى شیخ الازهر, دکتر یوسف قرضاوى, دکتر فرید نصر واصل مفتى مصر, دکتر محمد سلیمان الاشقر فقیه اردنى, شیخ مختار السلامى مفتى جمهورى تونس, دکتر عبدالمعطى بیومى استاد عقاید دانشکده اصول دین دانشگاه الازهر و (مجمع البحوث الاسلامیه), (شوراى اروپایى افتا و تحقیقات), (رابطة العالم الاسلامى) و (مجمع الفقه الاسلامى) وابسته به سازمان کنفرانس اسلامى طى سخنان و بیانیه هایى به حرمت این کار تصریح کرده اند. این تحریم همه شقوق شبیه سازى انسانى و در هر حالتى را در بر مى گیرد.
مجمع البحوث الاسلامیه وابسته به الازهر, و محمد بن صالح العثیمین, از مفتیان بزرگ و عضو (هیئة کبار العلماء) در ریاض و رئیس گروه عقاید دانشگاه محمد بن سعود, نه تنها شبیه سازى انسانى را مطلقا تحریم نمودند, بلکه حتى توصیه کردند که حد محارب بر کسانى که به این تکنیک دست مى زنند, اجرا شود. غالب کسانى که بحث از شبیه سازى انسانى را پیش کشیده اند, از آن به عنوان خطرى جدى و گاه با تعابیرى چون: (جنایت عصر), (بدعت عصر) و (بمب عصر) یاد کرده اند.
5. دانش نامه شرق, ویژه سلول هاى بنیادین, ضمیمه روزنامه شرق, اول بهمن ماه 1384.
این ویژه نامه با عنوان (مادر همه سلول ها), با ارائه مقالاتى به مباحث مربوط به (سلول هاى بنیادى) پرداخته است. این مقالات, به جز دو مقاله, ترجمه اند و عناوین و مضمون کلى آن عبارت اند از:
ـ (سلول بنیادى, مادر همه سلول ها). در این مقاله چگونگى تکوین و نقش سلول هاى مادر یا بنیادى جنین همراه با تصاویرى تشریح شده است. گفتنى است که سلول بنیادى جنین انسانى با استفاده از فنّاورى شبیه سازى در اواخر 1990 میلادى تولید و تکثیر شد.
ـ (چالش سلول بنیادى). در این مقاله به کاربرد و استفاده پزشکى جدید از فنّاورى سلول هاى بنیادى در درمان برخى بیمارى ها اشاره شده است.
ـ (سلول بنیادى و پزشکى مولکولى; فرصت ها, چالش ها و چشم انداز). این مقاله را دکتر محمدرضا نورى دلویى, استاد گروه ژنتیک دانشگاه علوم پزشکى تهران, نگاشته است. وى ویژگى هاى تهیه سلول هاى بنیادى را با استفاده از فنّاورى شبیه سازى تشریح کرده و به فرصت ها و امکانات جدیدى که این فنّاورى در حوزه دانش پزشکى فراهم آورده و به آینده مثبتى که برخى ترسیم مى کنند, اشاره کرده است.
ـ (کشورهاى مسلمان و سلول هاى بنیادى). مقاله, گزارشى است از واکنش عالمان دینى و برخى محافل, مؤسسات و مراکز در کشورهاى اسلامى درباره چند و چون مشکلات اخلاقى و حقوقى شبیه سازى.
ـ (پژوهشگر برتر سال 2005). این مقاله به فعالیت هاى پژوهشگر کُره اى تبار اشاره دارد که در سال 2005 میلادى جایزه اى را در خصوص شبیه سازى و سلول هاى بنیادى دریافت کرد, ولى بعد آشکار شد که تمامى تحقیقات وى تقلبى و نتایج اعلام شده, دروغین است.
ـ (ترمیم اعضا به کمک سلول هاى بنیادى). مقاله یاد شده یکى از مهم ترین فواید شبیه سازى یعنى ترمیم, بازسازى و پیوند اعضا را به تفصیل بررسى کرده است.
ـ (رویان تا رویان). این مقاله, گزارشى است از پژوهشکده رویان (جنین) در تهران که در زمینه سلول هاى بنیادى و شبیه سازى فعالیت مى کند.
ـ (کلون سازى چیست؟) مقاله اى است در تشریح و توضیح پدیده شبیه سازى و دستاوردهاى متصوّر آن در زمینه دانش پزشکى.
ـ (سالشمار کلون سازى). شرح تاریخچه شبیه سازى از سال 1938 میلادى تاکنون.
ـ (سلام دالى, خداحافظ مرگ). چنانچه شبیه سازى انسانى تحقق پذیرد, ممکن است یکى از آرزوهاى دیرین انسانى که (میل به جاودانگى) است, جامه عمل پوشد. در این مقاله از امکان پذیرى این آرزو بحث شده است.
ـ (التیام قلب هاى شکسته). در این مقاله به برخى پیشرفت هاى مثبت در درمان پاره اى از بیمارى ها با بهره مندى از سلول هاى بنیادى که از طریق شبیه سازى به دست آمده, اشاره شده است.
ـ (کلون هراسى). مقاله, تحلیل فیلم هاى تخیلى ـ سینمایى است که در مورد انسان هاى شبیه سازى شده تولید شده است.
6. کلونیک از نظر اخلاقى, منصور اشرفى, مجله: مکتب اسلام, شماره437, مرداد 1376.
7. شبیه سازى, بیم ها و امیدها, مجله: رشد آموزش معارف اسلامى, شماره49, 1381.
8. بدل سازى انسان, حمیدرضا شریعتمدارى, مجله: حوزه و دانشگاه, سال سوم, شماره10, بهار 1376.
9. ممانعت از تولید انسان آزمایشگاهى, مجله: قبسات, سال سوم, شماره7, بهار 1377.
10. احتجاج علیه تکثیر مصنوعى انسان; سه پاسخ, عنوان مقاله اى است در کتاب: (جهانى شدن و آینده دمکراسى: منظومه پساملى, یورگن هابرماس, ترجمه کمال پولادى, تهران, نشر مرکز, 1380.
11. نگاهى به پدیده شبیه سازى انسان, بابک پور قهرمانى, مجله: رواق اندیشه, سال چهارم, شماره37, دى ماه 1383.
12. شبیه سازى و موضعگیرى دین و جامعه, خبرنامه حقوق فنّاورى, آبان ماه 1382.
13. شبیه سازى و گسست نظام اخلاقى, جیمز کیو ویلسون و لئون ارکاس, مجله: سیاحت غرب, مرکز پژوهش هاى صدا و سیما, شماره8.
14. شبیه سازى انسان, پیامدها و عکس العمل ها, جواد خرّمى, مجله: مبلغان, شماره51, بهمن و اسفند 1382.
15. شبیه سازى و آثار حقوقى آن, محسن فرشاد یکتا, مجله: کانون وکلا.
16. شبیه سازى; به کجا مى رویم؟, یوسف قرضاوى, ترجمه نورالدین سعیدیانى, مجله: دین پژوهان, دوره3, شماره3, آذر 1382. این مقاله در مجله مرکز بزرگ اسلامى در غرب کشور نیز منتشر شده است. مجله تبیان, شماره11و12.
17. بررسى فقهى و حقوقى همانندسازى, مندرج در کتاب: خلاصه مقالات اولین کنگره پزشکى قانونى کشورهاى اسلامى, تهران, قوه قضائیه, 1384.
18. پاسخ به شبهات, ناصر فقیه, مجله: یاس, شماره هاى 5 ـ 6.
19. دیدگاه هاى اسلامى راجع به شبیه سازى, عبدالعزیز ساشادنیا, ترجمه محمد موسى زاده, مجله: فراسو, شماره13, خرداد 1383. این مقاله در مجله: آبادى, شماره26, سال 1381 نیز درج شده است.
20. گزارشى پیرامون شبیه سازى انسان (cloning), تهیه و تنظیم عبدالرسول هاجرى, قم, دفتر مطالعات زنان, مدیریت پژوهش, اسفند ماه 1381.
21. شبیه سازى, ابوالقاسم علیان نژادى, مجله: پژوهش و حوزه, شماره6, 1380.
22. کژفهمى هاى شبیه سازى انسانى, على محمدى, مجله: ذهن (ویژه نامه علم و دین), سال ششم, شماره اول و دوم, بهار و تابستان 1384.
23. استنساخ, بیروت, رایزنى فرهنگى جمهورى اسلامى ایران, 23/2/1376.
جزوه اى است که به زبان فارسى مسئله شبیه سازى را شناسانده و دیدگاه هاى مختلف درباره آن را گزارش کرده است.
24. شبیه سازى از دیدگاه فقه اسلامى, موسى دنیر, مجله: دانش پژوهان, دانشگاه مفید, شماره چهارم, پاییز و زمستان 1382.
گزارشى است از نشستى علمى در دانشگاه مفید قم که ابعاد مختلف فقهى و حقوقى مسئله شبیه سازى به وسیله استادان فقه و حقوق بحث و بررسى شده است.
25. چالش علم و دین در مسئله شبیه سازى انسانى, سید حسن اسلامى, تهران, همایش (گفت وگوى علم و دین, مفهوم حیات, انسان و مباحث کاربردى), اردیبهشت 1384, مرکز تحقیقات علوم پزشکى.
26. شبیه سازى انسانى از دیدگاه حقوق بشر; مسئله هویت و تفاوت, سید حسن اسلامى, قم, دانشگاه مفید, سومین همایش بین المللى حقوق بشر با عنوانِ (هویت ها, تفاوت ها و حقوق بشر), اردیبهشت 1384.
27. شبیه سازى یا خط تولید بشر؟, ریفکین جرمى, مجله: سیاحت غرب, مرکز پژوهش هاى اسلامى صدا و سیما, شماره16, آبان ماه 1383.
28. استنساخ یا شبیه سازى, محمدرضا آصفى, اطلاعات, سوم آبان 1376 / 11 .
29. آیا شبیه سازى انسان با مبانى اسلامى سازگار است؟, قدس, دهم اسفند ماه 1381 / 3 .
30. مرکز اطلاعات شبیه سازى انسان, محمدجواد ادبى, همشهرى, بیست وهفتم دى ماه 1381 / 7.
31. شبیه سازى انسان از نگاه حقوق بین الملل, جام جم, پنجم خرداد ماه 1381 / 8.
32. بحث بر سر شبیه سازى انسان در محافل علمى جهان بالا گرفت, توسعه, بیست وچهارم مرداد ماه 1380.
33. بشر فراهم کننده مقتضیات است; گفت وگو با موسوى بجنوردى, همشهرى, بیست ونهم دى ماه 1381.
34. ستیز شبیه سازى با سامان زندگى دموکراتیک, ایران, چهاردهم اسفند ماه 1381.
35. تولد اولین انسان شبیه سازى شده: انقلابى علمى یا عملى ضد دینى, مردم سالارى, نوزدهم دى 1381 / 4.
36 . چند نکته درباره شبیه سازى انسان, بهار, دهم دى 1381 / 9.
37. شبیه سازى انسان, حیات نو, بیست ویکم فروردین 1380.
38. شبیه سازى روحى, حیات نو, یازدهم دى 1381.
39. دولت ها و شبیه سازى انسان, فرانسیس فوکویاما, آفتاب یزد, هجدهم دى 1381 / 7.
40. از گوسفند دالى تا کودک شبیه سازى شده: انسان با کلونینگ به تکامل مى رسد, حسین قره, ایران, بیست وششم اردیبهشت 1382 / 7.
41. شبیه سازى یا نابودى انسان؟, عباس کاکاوند, رسالت, هفدهم دى 1381 / 2.
42. شبیه سازى انسان و طرح یک ایده, علیرضا موفق, مردم سالارى, پانزدهم بهمن 1381 / 1, ویژه نامه.
43. گفت وگو با دکتر ابوالقاسم گرجى پیرامون کلون (شبیه)سازى انسان, همشهرى, سى ام بهمن 1381.
44. شبیه سازى انسان از دیدگاه مذهب و حقوق, عبایى خراسانى, اطلاعات, سیزده بهمن 1382.
45. تولد دوباره: دالى و عصر کنترل بیولوژیک, همشهرى, ویژه نوروز 1382.
46. شبیه سازى; نجات یا نابودى, ترجمه آزاده دارابى مقدم, ایران, بیست ونهم اردیبهشت 1383.
47. نگاهى به احتجاج هابرماس علیه تکثیر مصنوعى انسان; فرآیند شبیه سازى و هنجارهاى نظام دمکراتیک, کمال پولادى, ایران, نوزده اسفند 1383.
48. شبیه سازى دخالت در کار خداوند نیست (گزارش), اعتماد, دهم دى 1381.
49. اعتراض جهانى به شبیه سازى (گزارش), کیهان, هشتم دى 1381.
50. تولد نخستین انسان شبیه سازى شده (گزارش), انتخاب, هشتم دى 1381.
51. این حوا, آدم را به کجا مى برد؟, کوروش شجاعى, خراسان, یازده دى 1381.
52. وحشت انسان در برابر شبیه خود, فرشته بخشى زاده, صداى عدالت, سى ام دى 1381.
53. تازه هاى جهان دانش (گزارش), جام جم, بیست ودوم دى 1381.
54. آینده انسان در عصر پسا ـ انسان, آفتاب یزد, شانزدهم بهمن 1381.

* * *
جدول تفکیکى دیدگاه ادیان ابراهیمى در باب شبیه سازى
در این جدول دیدگاه هاى ادیان ابراهیمى (مسیحیّت, یهود و اسلام) درباره شبیه سازى انسان در هر دو موردِ (زایشى) و (درمانى) با ذکر ادله ذکر شده است:

دیدگاه های مراجع و صاحب نظران ادیان درباره همانند سازی انسان *

دین
 همانند سازی زایشی دلایل
 همانند سازی درمانی  دلایل
 
مسیحیان کاتولیک ها ممنوع مداخله بشر در خلقت انسان به جای فعل خلاق واحد خداوند؛ نقض کرامت انسانی و قداست حیات؛ تبدیل شدن زاد و ولد طبیعی به تولید کالای مصنوعی ؛ به مخاطره افتادن هویت شخصی کلون ها و سلول دهنده ها ؛ احتمال سوء استفاده از کلون ها ممنوع  حرمت نفس انسانی و منع از بین بردن جنین حتی در مراحل اولیه 
پروتستان ها  ممنوع  مغایرت با آموزه های انجیل درباره خانواده و رابطه پدر ومادری و فرزندی ؛ ایفای نقش خدا توسط بشر جایز از بین بردن جنین پیش از لانه گزینشی در رحم ( تا 14 روز) اشکال ندارد 
در موارد استثنا جایز بنا به ضرورت هایی مثل باروری زوجین نابارور 
یهودیان اکثریت ممنوع به هم خوردن نقش ها و روابط اعضای خانواده؛ حذف شدن نقش پدر در خانواده جایز منع همانند سازی انسانی ممکن است بشر را از پیشرفت های مهم در دانش پزشکی محروم سازد 
بعضی  جایز غلبه فواید احتمالی این فناوری بر زیان های احتمالی آن ؛ مشروط بر این که افراد متعهد شوند کرامت انسانی را نقض نکنند و مراقب خطاهای احتمالی باشند 
بعضی جایز در موارد استثنا قابل قبول تر بودن کلون کردن یکی از اعضای خانواده برای زوج های نازا؛ نسبت به تلقیح مصنوعی با اسپرم یا تخمک یا جنین اهدایی بیگانه 
مسلمانان اهل سنت اکثریت ممنوع بروز مشکلات غیر قابل کنترل اجتماعی و اخلاقی ؛ تهدید نفس ( وجود انسان ) و به دنبال آن عقل و نسل و دین ؛ آسیب به شخصیت و کرامت انسان ؛ خانواده و جامعه جایز عدم حرمت زا بین بردن جنین پیش از استقرار در رحم ؛ فواید مهم و غایات ارزشمند پژوهشی و درمانی 
بعضی درموارد استثنا جایز برای زوجین نابارور؛ مشروط بر حصول اطمینان نسبت به عدم زیان جسمی و روانی برای کلون ها و عدم زیان برای جامعه 
شیعه اکثریت ذاتا جایز؛ اما به لحاظ تبعات منفی حرام به لحاظ تبعاتی مثل : از بین رفتن تمایز بین افراد ؛ فقدان هویت خانوادگی و ناملوم بودن نسب کلون ها و نتیجتا اختلال نظام و هرج و مرج 
بعضی  جایز عدم دلیل بر حرمت نفس عمل ( تبعات منفی موجب حرمت نیست )  
 

 *. به نقل از : اخلاق زیستی ( بیواتیک ) از منظر حقوقی؛ فلسفی  و علمی : مجموعه مقالات تهران ؛ سمت ؛ 1383
 
پاره دوم: منابع و مآخذ عربى
- کتاب هاى عربى
1. الاستنساخ جریمة العصر, محمد نبیل النشواتى, دمشق, دارالقلم, 1426ق/ 2005م, 88 صفحه رقعى.
در این پژوهش مختصر, مؤلف پس از مقدمه اى در تشریح عدم تنافى پیشرفت هاى علمى با آموزه هاى بنیادین اسلامى, تحقق شبیه سازى حیوانى (دالى) و احتمال تحقق شبیه سازى انسانى را کشف سرّى از اسرار الهى شمرده و به برخى آیات قرآن کریم نیز استناد کرده است. سپس درنگى نموده در چگونگى رشد جنین, نحوه انتقال ژن, روش هاى بارورى (تولید نسل) جدید و نقش مهندسى ژنتیک در این گونه مسائل.
در (شبیه سازى جنایت عصر)عنوانى است که در ذیل آن مسئله شبیه سازى و چگونگى آن از دیدگاه علمى و فنى تشریح شده و عمدتاً ابعاد منفى آن در زمینه هاى مختلفِ حقوقى, اخلاقى, اجتماعى, عاطفى, روانى و سوءاستفاده هاى محتمل از این پدیده بررسى شده است.
در پایان, نویسنده تحت عنوان (الخلق کل الخلق لله وحده) کوشش ها و دستاوردهاى علمى غرب را که برخى برآن اند با تمسک به آن, افکار مادیگرایانه و الحادى خود را علمى و منطقى جلوه دهند و خداى سبحان را انکار و عالم خلقت را مادى محض معرفى نمایند, تخطئه کرده و تمام پیشرفت هاى علمى بشر و از جمله شبیه سازى را دلیل استوار و برهان قاطعى بر صدق آیات قرآن کریم دانسته و نتیجه گرفته است که کید شیاطین و ملحدان به خود آنها باز مى گردد.
2. الاستنساخ بین العلم والفلسفة والدین, حسام الدین شحادة, قدم له: محمد نفیسة, دمشق, مرکز العلم والسلام للدراسات والنشر, الطبعة الاولى, 1418ق/ 1998م, 174 صفحه وزیرى.
این کتاب در یازده فصل سامان یافته است. فصل اوّل تا ششم اختصاص دارد به تشریح و توضیح علمى مهندسى ژنتیک و شبیه سازى و آخرین دستاوردهاى علمى دانشمندان و یا به عبارت دیگر صورت مسئله و محل نزاع تحریر شده است.
فصل هفتم با عنوان (نزاع بین قدیم و جدید), کندوکاوى است در موضوعات و مسائل گوناگون که به علت انس و عادت مردم, از مسلمات یقینى تلقى مى شده و پس از طرح نظریات و فرضیات جدید , با واکنش تند مردم و برخى از فرهیختگان و دانشمندان مواجه شده تا به تدریج قوت براهین آراى جدید, نظریات قدیم را کنار زده و به عنوان آراى علمى و مقبول در جامعه علمى خود را به کرسى نشانده است.
فصل هشتم مناقشه میان دیدگاه فلسفى و اخلاقى را درباره شبیه سازى بررسى کرده و ابعاد و لوازم مختلف فلسفى و اخلاقى آن را نمایانده است. نهمین فصل این اثر به آراء و نظریات عالمان دین در خصوص مسئله شبیه سازى اختصاص یافته و دیدگاه هاى آنان را پیش و پس از تجربه شبیه سازى حیوانى (دالى) تشریح نموده; از جمله به موضعگیرى هاى دکتر نصر فرید واصل مفتى مصر, مرحوم آیت اللّه شیخ محمدمهدى شمس الدین رئیس مجلس اعلاى شیعیان لبنان, آیت اللّه سید محمدحسین فضل الله عالم برجسته لبنانى, دکتر محمد سعید رمضان البوطى از عالمان بزرگ سوریه, دکتر محمود عکام از دانشوران اسلامى سوریه, اشاره و آراى آنان را به تفصیل نقل نموده است.
در فصل بعدى نظرگاه عالمان مسیحى درباره شبیه سازى آمده و در فرجام, در فصل یازدهم, مؤلف دیدگاه خود را در این موضوع تشریح کرده است. وى بر این باور است که جامعه علمى مسلمانان, به علت ضعف و عقب ماندگى از تحولات جهانى هنگامى که مسئله یا معضلى در جامعه مطرح مى شود, به جاى دقت و تأمل و شناخت دقیق و صحیح مسئله, صرفاً به دنباله روى جاهلانه بسنده مى کنند که نتیجه آن شتاب در موضعگیرى و حکم به حلیّت و حرمت موضوعاتى است که آن را نشناخته اند. سپس آفت به رسمیت نشناختن تحولات علمى در سطح جهان را مطرح نموده و بر این باور است که برخى عالمان اسلامى برآن اند با تمسک به یک سلسله امورى که بدیهى مى پندارند و در واقع پندارى بیش نیست, کاروان علم و پیشرفت علمى را متوقف سازند.
در خاتمه کتاب, گزارش یکى از کمیته هاى فرعى مجلس سناى امریکا در باب شبیه سازى نقل شده است.
4. الاستنساخ بین الاسلام والمسیحیّة مقالات وأبحاث و مُقابلات لِکبار رجال الدین والمفکّرین والباحثین مِن مختلف الأدیان والمذاهب, اعداد: مرکز الدراسات والأبحاث الإسلامیة ـ المسیحیة, بیروت, دارالفکر اللبنانی, 1999, الطبعة الاولى, 360 صفحه وزیرى.
این کتاب مجموعه مقالات, گفت وگوها و دیدگاه ها و پژوهش هاى برخى اندیشمندان مسلمان و مسیحى درباره شبیه سازى انسانى است که مرکز مطالعات اسلامى ـ مسیحى در لبنان به منظور تبیین و تشریح و تقریب دیدگاه هاى عالمان دینى و دانشوران مسلمان و مسیحى در موضوع شبیه سازى انسانى فراهم آورده است. این اثر شامل 24 مقاله, هفت گفت وگو و سیزده دیدگاه و سیزده پژوهش درباره ابعاد مختلف فقهى, حقوقى, کلامى, اخلاقى, اجتماعى, فرهنگى و… شبیه سازى انسانى است. عناوین مقالات این مجموعه عبارت اند از:
ـ (شبیه سازى و پیشرفت دانش بشرى);
ـ (دیدگاه کلیساى کاتولیک در باب شبیه سازى انسانى);
ـ (دیدگاه کلیساى انجیلى درباره شبیه سازى انسانى);
ـ (ماهیت شبیه سازى );
ـ (تشریح دیدگاه هاى کلیساى کاتولیک درباره شبیه سازى انسانى);
ـ (شبیه سازى بین دیدگاه هاى موافق و مخالف);
ـ (شبیه سازى پیشرفت علم و قوانین طبیعت);
ـ (رهنمودهاى کلیساى کاتولیک در باب مباحث و موضوعات پزشکى شبیه سازى );
ـ (اندیشه شیطانى شبیه سازى انسانى);
ـ (شبیه سازى انسانى تولیدمثل میکانیکى انسان);
ـ شبیه سازى از منظر علم و دین);
ـ (شبیه سازى انسان در صورت امکان آیا دیر مى پاید؟);
ـ (شبیه سازى انسانى قطعاً و یقیناً نامشروع است);
ـ (تشریح دیدگاه دین در باب شبیه سازى انسانى);
ـ (نظرى به شبیه سازى انسانى و کوششى براى فهم آن);
ـ (مشکلات و دشوارى هاى شبیه سازى انسانى دینى است یا انسانى؟);
ـ آیا شبیه سازى انسانى ممکن است؟);
ـ (شبیه سازى انسانى, پرسش ها و تجربه ها);
ـ (تشریح برخى مواضع فکرى و کاتولیکى درباره شبیه سازى انسانى);
ـ (شبیه سازى انسانى از منظر علمى و اخلاقى);
ـ (شبیه سازى انسانى, تجاوز به فطرت انسانى);
ـ (مهندسى ژنتیک و شبیه سازى انسان چالش با فطرت الهى انسان);
ـ (شبیه سازى حیوانى بین علم و حکمت).
گفت وگوهایى نیز با هفت تن از عالمان دین شیعى, سنى و مسیحى در این زمینه انجام گرفته و متن پرسش ها و پاسخ ها آمده است.
سرانجام آخرین فصل کتاب, مشتمل است بر دیدگاه ها و پژوهش هایى درباره دیدگاه عالمان اخلاق, نظرگاه دانشمندان حقوق تا فتاواى فقهى فقها و رأى و نظر سازمان ها و مجامع جهانى. عناوین این مباحث بدین شرح مى باشد:
ـ کشف اسرار طبیعت, سرّ عظمت پروردگار;
ـ آغاز شبیه سازى حیوانى و انجام شبیه سازى انسانى;
ـ نظرگاه دین در باب شبیه سازى انسانى;
ـ اتفاق نظر اسلام و مسیحیّت در مخالفت با شبیه سازى انسانى;
ـ شبیه سازى انسانى, اندیشه و عملى شیطانى;
ـ درنگى بر برخى فتاواى عالمان دین در باب شبیه سازى , فتاواى جاهلانه;
ـ شبیه سازى انسانى, اهانت به کرامت انسان;
ـ دیدگاه سازمان بهداشت جهانى در محکومیت شبیه سازى انسانى;
ـ قطعنامه مجمع فقه اسلامى درباره شبیه سازى انسانى;
ـ فتاواى سید محمد سعید حکیم و مرحوم میرزا على غروى;
ـ شبیه سازى انسانى حرام یا حلال;
ـ گزارش برخى سازمان هاى جهانى در تشریح ابعاد مختلف شبیه سازى انسانى.
4. عملیات أطفال الأنابیب والاستنساخ البشری فی منظور الشریعة الإسلامیة, منذر طیب البرزنجی, شاکر غنی العادلی, بیروت, مؤسسة الرسالة, الطبعة الاولى, 1422هـ/ 2001م, 213 صفحه وزیرى.
این پژوهش در شش فصل فراهم آمده است و فقط فصل چهارم و بخشى از ضمایم آن به شبیه سازى اختصاص یافته است. مؤلف در سایر فصول کتاب به مسائل و موضوعات مربوط به نابارورى, بارورى و شیوه هاى نوین آن و سقط جنین پرداخته و آرا و اقوال مختلف علمى, فقهى و حقوقى را در این موضوعات تحلیل و بررسى کرده است.
اما در فصل چهارم که به مسئله شبیه سازى مربوط مى شود, ابتدا چگونگى شبیه سازى ژنتیک تشریح و به دنبال آن شبیه سازى بیولوژیک انسانى تبیین گردیده و به مراحل مختلف چگونگى شبیه سازى انسانى از طریق سلول ها اشاره شده و سپس با برشمردن ابعاد مثبت شبیه سازى انسانى, فواید و منافع اقتصادى شبیه سازى آمده است. مؤلف در بحث بعد, ابعاد منفى شبیه سازى را نیز از نظر گذرانده و در فرجام بحث دیدگاه شرعى و فقهى در مسئله شبیه سازى را کاویده است.
سومین بخش ملحقات کتاب, شامل پرسش ها و پاسخ هاى فقهى در باب شبیه سازى است.
5. الأحکام الشرعیة والقانونیة للتدخل فی عوامل الوراثة والتکاثر, السید محمود عبدالرحیم مهران, دبى [الامارات العربیة المتحدة], ندوة الثقافة والعلوم, 2005 میلادى, 822 صفحه وزیرى.
این اثر جدیدترین کتابى است که شبیه سازى و مهندسى ژنتیک را از دیدگاه فقه و حقوق اسلامى بررسى و تحلیل کرده است. مؤلف در مقدمه اى درازدامن, در سه فصل به ترتیب: 1.(مفهوم پیشرفت هاى علمى در موضوع مورد نظر و تعیین چهارچوب پژوهش). 2. (نحوه ارتباط دخالت (دستکارى) در عوامل ارثى (ژنتیکى) و تولیدمثل با دو عنصر دین و قانون). 3. (چگونگى سازگار نمودن دخالت (دستکارى) در عوامل ارثى (ژنتیکى) و تولیدمثل با شریعت و قانون) را شرح مى دهد و ضمن توضیح علمى و دقیق مفاهیم و مسائل مطرح در این موضوعات و چگونگى ارتباط, تلاقى و یا تعارض این پدیده هاى نو با اصول و مبانى شریعت, زمینه ورود به مباحث اصلى کتاب را فراهم مى آورد که در دو بخش کلى: الف. مباحث مربوط به دخالت (دستکارى) در عوامل وراثت (مهندسى ژنتیک). ب. مباحث مربوط به بارورى و روش هاى جدید آن مطرح شده است.
فصل سوم از بخش اول مباحث کتاب, به (شبیه سازى) اختصاص یافته است که پس از تشریح ماهیت و فروض و شقوق آن, معانى مختلف واژه (استنساخ) را بررسى و تحلیل کرده است و شبهات مختلفى را که در اصل انجام و تحقق این مسئله مطرح شده مانند: شبهه خلق, شبهه مماثلت یا تشابه, شبهه یکى شدن پدر و مادر(فردیة الوالدیة), مورد بحث و بررسى قرار داده است و در پایان این مبحث, صور و یا گونه هایى از شبیه سازى را که حقیقتاً و از نظر علمى شبیه سازى محسوب نمى شوند, معرفى نموده است; مانند مباحث مربوط به دوقلوها, شبیه سازى جزئى و موردى.
در مبحث بعد, مؤلف به احکام شبیه سازى پرداخته و در آن احکام و ضوابط شرعى صور و انواع مختلف و محتمل این پدیده را بیان کرده است.
در فرجام این بحث, آثار شرعى و حقوقى مترتب بر شبیه سازى انسانى بررسى شده و رابطه نسبى و سببى و هرگونه رابطه یا علقه اى که ممکن است بین شخص شبیه سازى شده و اصل وى (که مى تواند مذکر یا مؤنث باشد) برقرار گردد, تحلیل و بررسى فقهى و حقوقى شده است.
6. الاستنساخ البَشرى هل هو ضد المشیئة الإلهیّة؟, عبدالمعز خطاب, القاهرة, الدار الذهبیة للطبع والنشر والتوزیع, 1997, 104 صفحه وزیرى.
اثرى است که در هشت باب فراهم آمده است. در باب هاى اول تا سوم, ابعاد مختلف علمى و فنى موضوع شبیه سازى تشریح شده. مؤلف در فصل چهارم با عنوانِ (آیا شبیه سازى دخالت در مشیت الهى است), نقاط مثبت و منفى شبیه سازى را از دیدگاه دینى برشمرده و آن را از جمله سنن و قوانین الهى دانسته که بشر اخیراً به کشف آن نایل آمده است.
در فصل پنجم و ششم, پیشرفت هاى علمى بشر را ستوده و آن را کشف سنت هاى الهى در طبیعت دانسته و حدود و ثغور اندیشه علمى را در قرآن تشریح نموده است. نویسنده در باب هفتم خلاصه آرا و نظریات دانشمندان علوم دینى و علوم طبیعى را در موضوع شبیه سازى نقل نموده و در فصل فرجامین مى پرسد که آیا شبیه سازى مانع مرگ انسان مى گردد؟ و در این خصوص دیدگاه دانشوران را نقل و بررسى مى نماید.
7. الاستنساخ فی میزان الإسلام,ریاض أحمد عودة الله, عمان [الاردن], دار أسامة للنشر والتوزیع, 2003, 224 صفحه وزیرى.
در این کتاب پس از مدخلى مفصل, موضوع شبیه سازى و ابعاد و صور مختلف آن و همچنین آراى متفاوت و متنوع درباره آن در سه فصل مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. مؤلف در مدخل به دیدگاه اسلام در خصوص پیشرفت و تطور علم اشاره نموده و سپس انواع و شقوق مختلف بارورى (تولیدمثل) و از جمله روش هاى جدید و معاصر را تشریح کرده و درنگى نموده است بر ابعاد و چگونگى تحقق علمى شبیه سازى.
در فصل اول که به شبیه سازى اختصاص یافته, معانى و مفاهیم مختلف شبیه سازى و فرق آن با دیگر شیوه هاى تولید مثل به تفصیل تبیین گشته و شبیه هاى مختلف حیوانى را که تاکنون فراهم آمده, معرفى و تشریح نموده است. در فصل دوم به دشوارى ها و معضلات موضوع شبیه سازى پرداخته و ابعاد مختلف مثبت و منفى آن را برشمرده است; از جمله: (مشکلات اخلاقى, اجتماعى, جرائم, خانواده, کرامت انسانى, درمان بیمارى ها).
فرجامین فصل کتاب, از منظر فقه و حقوق به این مباحث پرداخته است: شبیه سازى و دخالت در مشیت الهى, احکام شبیه سازى , آراى عالمان دین, شبیه سازى حیوانى و انسانى, ادله موافقان و مخالفان, بیان رأى سوم در مسئله, آثار سوء شبیه سازى به طور مطلق, بیان رأى مختار مؤلف در حلیّت برخى انواع شبیه سازى و حرمت بعضى دیگر.
8. الاستنساخ البشری بین الحقیقة والوهم; دراسة و تحلیل لعلم الاستنساخ الحدیث (و بیان قدرةالله و علمه), إعداد: ماهر أحمد الصوفی, حمص (سوریه), مکتب الشعار للطباعة والنشر, الطبعة الاولى, 1417ق/ 1997م, 66 صفحه وزیرى.
این اثر پژوهشى است مختصر که پس از تعریف و تشریح مفهوم علمى مهندسى ژنتیک و شبیه سازى حیوانى و انسانى, فرق بین خلق و کشف (اکتشاف) علمى در پدیده هاى طبیعت را بیان کرده و به این سؤال, پاسخ داده است که آیا اکتشافات علمى با اراده و مشیّت خداوند تعارض دارد؟ و به دنبال آن درباره این که شبیه سازى خلق کردن است یا کشف نمودن, آراى مختلف را نقل و بررسى نموده است. مؤلف سپس دیدگاه برخى مراکز و مؤسسات اجتماعى, علمى و دینى را در این باب برشمرده و دیدگاه قرآن کریم را در این باب ارائه نموده و در پایان نقاط مثبت و منفى شبیه سازى را یادآور شده و پیامدهاى خطرآفرین سوءاستفاده از آن را آشکار ساخته است.
9. الاستنساخ بین التّقنیّة والتّشریع, السید علی الموسوی السبزواری, بیروت,مؤسسة الأعلمى للمطبوعات, الطبعة الأولى, 1423ق/ 2003م, 224 صفحه وزیرى.
این اثر پس از مدخلى, در سه فصل موضوع شبیه سازى را مورد بحث و بررسى قرار داده است. مؤلف در مدخل درنگى نموده است بر هندسه ژنى انسان و چگونگى تکوین و تشکیل جنین انسانى و نحوه انتقال پاره اى ویژگى هاى ارثى و ژنى انسان.
در فصل اول این پژوهش که به تشریح و تبیین موضوع شبیه سازى اختصاص یافته است, مؤلف در ابتدا مفهوم لغوى و علمى شبیه سازى را تحلیل و تفاوت شبیه سازى (استنساخ) با تولید نسل (استنسال) را با توجه و استناد به قرآن کریم, بررسیده و سپس تاریخ, انواع, صوَر, آثار و امتیازات و ابعاد مثبت شبیه سازى را مورد بررسى قرار داده است و شبیه سازى را مثالى براى تقریب ذهن به مسئله معاد جسمانى و دلیلى بر اثبات معاد برشمرده است. به دنبال آن به ابعاد منفى شبیه سازى اشاره کرده و معضلات منفى این پدیده را مانند: مشکلات کلامى, اخلاقى, اجتماعى, انسانى, ژنتیکى, علمى, حقوقى و فقهى به تفصیل مورد بحث قرار داده است.
فصل دوم این اثر به پاسخ گویى به معضلات و یا مشکلات منفى شبیه سازى اختصاص یافته و ضمن تحلیل و بررسى هریک از ابعاد منفى ذکرشده, مناقشات و پاسخ هایى حلى و نقضى در مقابل هریک ارائه نموده است.
در سومین فصل این کتاب, احکام فقهى ـ حقوقى مترتب بر شبیه سازى, به تفصیل مورد بحث و مداقه قرار گرفته است; از جمله موضوعات: احکام اولیه شبیه سازى, شبیه سازى زنا و نکاح, صحت یا عدم صحت اطلاق کلمه (ولد) بر طفل شبیه سازى شده, مسئله انتساب, مسئله امومت و زوجیت, و توارث. مؤلف آن گاه حالات و صور مختلف و محتمل شبیه سازى انسانى را در یازده مورد برشمرده و احکام هریک را تشریح نموده است و در ادامه همین بحث به انواع و صور جنایت و تعدى به انسان شبیه سازى شده, اشاره کرده و احکام هریک را یادآور شده است.
خاتمه بحث, نقل و تحلیل اقوال فقهى ابراز شده در این مسئله است. رأى به حرمت, رأى به حلیت و رأى به تفصیل, سه دیدگاه در این زمینه است. نویسنده عمدتاً ادله تحریم را تمام ندانسته و در آنها مناقشه نموده است. در پایان قطعنامه مجمع فقه اسلامى که در سال 1997 میلادى در این خصوص تهیه و تدوین شده نیز نقد و تحلیل شده است.
در نتیجه گیرى نهایى, مؤلف عمده ترین دلیل بر منع شبیه سازى را اجماع و اتفاق جهانى همه صاحب نظران, اندیشمندان, رهبران مذهبى, سیاستمداران و غیره دانسته که علت عمده آن نگرانى ها و دغدغه هاى جوانب اخلاقى شبیه سازى با استناد به حکم فطرت است که خداوند در انسان به ودیعت نهاده است و از این رو, نویسنده حکم به منع را موافق احتیاط قلمداد نموده است.
شاید این اثر مفصل ترین کتاب به زبان عربى باشد که با روشى عالمانه, از منظر شیعى این موضوع را کاویده است. البته به آراى دیگر مذاهب اسلامى هم اشاره شده است.
10. قضیة استنساخ إنسان, یسرى رضوان, طنطا (مصر), دار البشیر للثقافة والعلوم, 1421هـ/ 2000م, 184 صفحه وزیرى.
ارائه مفاهیم علمى به زبان ساده و همه فهم, حرکتى فرهنگى است که در دهه اخیر در پاره اى کشورهاى عربى رواج یافته است و نویسندگان که گاه خود در رشته اى تخصص دارند, برآن اند تا مجموعه مفاهیم دشوار و تخصصى دانش معینى را به صورت پرسش و پاسخ با ادبیاتى روان و روشن به خوانندگان عرضه نمایند. کتاب (قضیة استنساخ انسان) نیز به همین روش فراهم آمده است و نویسنده آن که خود از پزشکان و محققان است, با طرح پنجاه پرسش, ابعاد مختلف علمى, فنى, اخلاقى, دینى, فقهى, حقوقى, اجتماعى, فرهنگى و جز اینها را در مسئله شبیه سازى مورد بحث قرار داده است. پاسخ ها با استفاده از منابع معتبر علمى نقل و درج شده و نویسنده کتاب در پاره اى موارد از توضیحات و نکات لازم که به فهم نیکوتر مسئله مدد مى رسانده است, دریغ ننموده و با ذکر مصادر پاسخ در ذیل هر مبحث, مطالب ارائه شده را مستند ساخته است. شاید یکى از محسنات این گونه کتاب ها این باشد که پرسش هاى مختلفى که از ابعاد و دیدگاه هاى متنوع طرح مى گردد, چشم انداز جامع ترى از مسئله ارائه و ابعاد و صور محتمل یک پدیده در سایه پیشرفت هاى علمى حال و آینده را به گونه مطلوبى ترسیم مى کند.
11. الموسوعة الفقهیة للأجنة والاستنساخ البشرى من الناحیة الطّبیة والشرعیة والقانونیة, سعید بن منصور موفعه, تقریظ: عبدالمجید الزندانى, اشراف: عبدالکریم زیدان, الاسکندریة, دارالایمان, دارالقمة, 2005م, 880 «720 صفحه وزیرى.
سرعت شگفت آور پیشرفت هاى علمى در زمینه هاى مختلف زندگى بشر به ویژه تحولات و نوآورى هاى حوزه پزشکى, موجب شده است تا عالمان ادیان ابراهیمى با دقتى همراه با بیم و امید, دستاوردهاى علمى بشر را نظاره گر باشند و گاه به کندوکاو و نقدونظر دینى, فقهى, حقوقى و اخلاقى مسائل و موضوعات نوپدید همت گمارند. یکى از آثار درخور توجه که از منظر دینى, فقهى و حقوقى و تا اندازه اى اخلاقى, به مسائل و موضوعات مستحدثه و مستجده نظر افکنده است, موسوعه اى است در حدود یک هزار و ششصد صفحه, که مسائل مختلف و ابعاد متنوع مربوط به جنین, بارورى و شیوه هاى نوین آن, به طور مفصل از منظر طبى, شرعى (فقهى) و حقوقى و آخرین نظریات دانشوران در این باب بررسى شده است.
جلد اوّل این اثر به مسائل و موضوعات مرتبط با خلقت انسان, جنین و چگونگى تکوین آن, حمل و ویژگى هاى آن, حقوق و احکام جنین, بارورى با شیوه هاى نو, و صور و اقسام و احکام آن, اختصاص یافته است و در دومین جلد, ابتدا مسائل مربوط به سقط جنین به تفصیل بحث شده و در آخرین و هفتمین فصل کتاب, در بابى با عنوان (الاستنساخ البشرى) در بیش از سیصد صفحه که به مثابه یک اثر مستقل است, ابعاد مختلف و متنوع پدیده شبیه سازى در نه فصل بحث و بررسى و تحلیل شده است.
در فصل اوّل این پژوهش مباحث ذیل به تفصیل آمده است:
ـ معنى و ماهیت و چگونگى شبیه سازى و معانى و الفاظ مرتبط با آن;
ـ شبیه سازى جسمى و معانى, الفاظ و مفاهیم مربوط به آن;
ـ چگونگى شبیه سازى انسانى.
مؤلف در فصل دوم تاریخ شبیه سازى و تحقیقات و دیدگاه هاى ارائه شده درباره این موضوع را بررسیده و به دنبال آن گستره و تنوع موارد و مصادیق شبیه سازى شده و علل و فواید هر یک را برشمرده و سرانجام انگیزه هاى مختلفى را که در شبیه ساختن مد نظر بوده است, کاویده است.
منافع و مخاطرات شبیه سازى عنوان فصل سوم این اثر است که در آن آثار مثبت و منفى واقعى و محتمل آن در صورت تحقق مورد بحث قرار گرفته است.
در چهارمین فصل با عنوان (شبیه سازى از منظر ادیان الهى و قوانین وضعى), دیدگاه ادیان ابراهیمى و آراى حقوقدانان و مصوبات مجالس قانون گذارى, تشریح شده است.
مؤلف در فصل پنجم کتاب به آرا و نظریاتى که از سوى متخصصان و صاحب نظران در این موضوع ابراز شده, اشاره مى نماید و به نظرسنجى هایى که برخى مؤسسات انجام داده اند, استناد مى کند.
مؤلف در ششمین فصل با عنوان (اسلام و شبیه سازى), مسئله مورد بحث را از نظرگاه اصول و مبانى عقیدتى اسلام سنجیده و شبیه سازى و مسئله مهم کرامت انسانى را تحلیل کرده و سپس احکام شبیه سازى , مصوبات و قطعنامه هاى مجامع فقهى ـ دینى و فتاواى برخى عالمان دین را نقل, نقد و تحلیل نموده و در ادامه حالات و صور استثنایى شبیه سازى و احکام آن, احکام در خواست طفل از طریق شبیه سازى , احکام شبیه سازى جسمى ـ ژنى نیز بررسى شده است.
هفتمین فصل این پژوهش به آثار, احکام و لوازم شرعى مترتب بر شبیه سازى اختصاص یافته است چگونگى رابطه انسان شبیه سازى شده با دهنده سلول اصلى (مذکر یا مؤنث) که در این خصوص حدود و شقوق مختلفى قابل تصور است هرکدام مورد بحث قرار گرفته است. همچنین است چگونگى رابطه و فرد شبیه سازى شده با صاحب رحمى که سلول موردنظر در آن قرار داده مى شود. احکام عبادات, احکام زکات, روزه, حج, ارث در مورد فرد شبیه سازى شده در ادامه مورد بحث و بررسى قرار گرفته و به دنبال آن احکام عقوبات (کیفرهاى) شرعى (حدود و دیات و قصاص) در مورد فرد شبیه سازى شده, ذکر شده و در پایان این بحث مؤلف درنگى نموده است بر مسائل و احکام عمومى دادگاه ها و دادرسى در مورد فرد شبیه سازى شده; مانند تشابه مجرمان, چگونگى قبول شهادت و استناد به برخى بیّنات و ادله علمى اى که اثر فقهى و قانونى در صدور احکام دارد; مانند اثر انگشت.
در هشتمین فصل این اثر, مؤلف به تأثیر شبیه سازى بر نظام هاى ادارى و اجتماعى یا به تعبیر مؤلف (السیاسة الشرعیة) پرداخته و مشکلات و دشوارى هایى را که در مسائل مالى اقتصادى, امامت, وزارت, اسناد و مدارک, ممکن است ظهور و بروز نماید, مورد کندوکاو قرار داده و به دنبال آن مشکلات احتمالى در مسائلى چون: تعلیم و تربیت و نحوه عمل مؤسسات آموزشى در آموزش و پرورش انسان هاى شبیه سازى شده را بررسى نموده است.
فرجامین فصل این پژوهش, به احکام و مبانى فقهى ـ حقوقى در باب شبیه سازى گیاهى و حیوانى اختصاص یافته و ابعاد و شقوق مختلف آن را بررسیده است.
خاتمه این اثر, در دو بخش, ابتدا خلاصه و نتایج مباحث مطرح شده در کتاب در ذیل 59 بند به اختصار مطرح شده که از بند سى ونهم تا پنجاه ونهم چکیده مطالب در باب شبیه سازى ارائه شده است. در بخش دوم خاتمه نیز پیشنهادهاى مؤلف در قالب چهار بند آمده است. ضمائم کتاب مشتمل بر تصاویرى است از برخى آزمایش هاى علمى مربوط به مباحث مطرح شده و همچنین جداول و آمار و ارقام اشاره شده در متن اثر, و به دنبال آن فهارس فنى متعدد پایان بخش کتاب گردیده است.
12. فقه الاستنساخ البشرى و فتاوى طبیة, السید محمد سعید الطباطبائى الحکیم, النجف الاشرف, دارالهلال, الطبعة الرابعة, 1425ق/ 2004م, 128 صفحه رقعى.
این اثر مجموعه استفتائاتى است درباره مسائل مربوط به شبیه سازى , مانند: بانک نطفه و بارورى و روش هاى جدید آن, اطفال آزمایشگاهى, حمل و موانع آن, سقط جنین, تشریح اعضا, مرگ مغزى, پیوند و فروش اعضا, بیمارى ایدز, حجامت و برخى پرسش هاى پراکنده طبى که یکى از مراجع کنونى نجف, آیت اللّه سید محمد سعید طباطبایى حکیم, به آنها پاسخ داده است.
در مورد شبیه سازى انسانى نه پرسش مفصل مطرح گردیده که شامل این محورها است: جواز یا عدم جواز شبیه سازى , نسبت شخص شبیه سازى شده, تبعیت و انتماى دینى شخص شبیه سازى شده, احکام و حقوق شرعى اى که بین شبیه و صاحب سلول اصلى جارى مى گردد, مسئله ازدواج و محارم و مباحث مربوط به ملکیت حیوان شبیه سازى شده, احکام مربوط به خون و گوشت چنین حیوانى و احکام شبیه سازى اعضا.

13. الاستنساخ الجینى بین العلم والدین, على حسن طه, بیروت, دارالندى للطباعة والنشر والتوزیع, الطبعة الاولى, 1421ق/ 2000م, 176 صفحه وزیرى.
مؤلف در این اثر ابعاد و جوانب مختلف مسئله شبیه سازى را تحلیل و بررسى کرده, نخست مفهوم و ماهیت و فناورى شبیه سازى را تشریح نموده, و بررسى کرده که آیا این فنّاورى خلق و ایجاد است؟ آن گاه آرا و نظریات مختلف ابراز شده از سوى صاحب نظران دینى و علمى را نقل و تحلیل نموده و سپس درنگى نموده است بر سالشمار عملیات شبیه سازى و دستاوردهاى هر مرحله تاکنون. دیدگاه هاى عالمان دین مسیحى, پزشکان و حقوقدانان در بخش بعد, به تفصیل مورد بحث و بررسى و مناقشه قرار گرفته است.
نویسنده حتمى بودن تحقق شبیه سازى انسانى را در آینده نه چندان دور مورد بررسى قرار داده و بر این باور است که به رغم قوانین و مقررات تصویب شده به وسیله دولت ها و مجامع, سازمان ها و مؤسسات بین المللى تحولات و پیشرفت هاى شگرف علمى امکان تحقق چنین پدیده اى را میسر خواهد ساخت. دیدگاه هاى عالمان اسلامى در باب شبیه سازى در بخش بعد مورد توجه قرار گرفته و دیدگاه هاى فقهاى شیعه و سنى در این خصوص نقل شده است.
مؤلف در پایان کتاب, در هشت مقاله کوتاه علمى ابعاد, جوانب, صور و نتایج شبیه سازى انسانى و حیوانى را مورد بررسى و تحلیل قرار داده است.
14. الاستنساخ جدل العصر, الشیخ جعفر حسن عتریسی, بیروت, دارالهادى, الطبعة الاولى, 1422ق/ 2002م, 246 صفحه رقعى.
اثرى است در باب استنساخ و شبیه سازى که بدون فصل بندى مطالبى را عنوان نموده است. در ابتدا با عنوان (شبیه سازى و مبانى), اصول و مبانى کلى حقوقى موافقان و مخالفان شبیه سازى نقد و تحلیل شده و سپس در بحثى مفصل حقوق انسانى جنین بررسى گردیده و از آن جا که در تحقیقات و مطالعات مربوط به شبیه سازى انسانى و تهیه برخى داروها و کاشت و پرورش برخى اعضا موجب قتل جنین مى شود, آرا و دیدگاه هاى مختلف فلسفى و حقوقى و فقهى در این باب مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.
مؤلف در بخش بعد با عنوان (شبیه سازى از دیدگاه متخصصان), نظریات دانشمندان درباره شبیه سازى را نقل و تحلیل نموده و آثار قطعى شبیه سازى را بر حقوق اولیه و بدیهى انسانى برشمرده و تهافت شبیه سازى با اصول اولیه حقوقى را تشریح نموده و سپس تأثیر شبیه سازى و لوازم و نتایج مترتب بر آن را در چهارچوب حقوق انسانى بررسى و تحلیل نموده و نتیجه گرفته است که تحقق شبیه سازى انسانى موجب دگرگونى بنیادین مفاهیم و اصول حقوق بشر مى گردد و نوعى قانون جنگل را بر مجموعه بشریت حاکم مى گرداند. نویسنده در ادامه, تنافى شبیه سازى را از ناحیه حقوقى با حقوق مسلمى که در دانش پزشکى کهن و نو براى بیمار قائل اند, تشریح نموده است. سپس دشوارى ها و معضلاتى را که ممکن است از جهت ادارى, مالى, اجتماعى و مانند آن در مورد انسان هاى شبیه سازى شده پدید آید, برشمرده است و در ادامه, ادله موافقان و مخالفان شبیه سازى را عمدتاً از دیدگاه کلامى ـ حقوقى مورد مناقشه قرار داده و نظر مخالفان را صواب دانسته و تقویت کرده است.
در بخش بعد, چگونگى سوءاستفاده گروه هاى مافیایى و جنایت پیشه را از شبیه سازى تشریح کرده و مخاطرات عمیق و وحشتناک آن را به تفصیل بررسیده است و دیدگاه شریعت اسلامى را در این باب تشریح و تبیین نموده و در پایان گزارشى ارائه نموده درباره دیدگاه ها و آثار و نتایج اولین نمونه شبیه سازى حیوانى و مقدماتى که براى شبیه سازى انسانى فراهم شده است.
مؤلف در این کتاب در پاره اى موارد آراى درخور توجهى را به ویژه در مباحث حقوقى ارائه کرده, ولى متأسفانه ساختار کلى کتاب بیشتر خطابى و اسکاتى است.
15. الفقه و مسائل طبّیة, الجزء الاول, آیت اللّه محمد آصف المحسنى, قم, بوستان کتاب, 1424ق/1382ش.
در این اثر صفحه 404 تا 415 به موضوع شبیه سازى اختصاص یافته است. سلول مادر, شبیه سازى طبیعى, شبیه سازى حیوانى (دالى), انواع شبیه سازى , جنبه هاى مثبت و منفى شبیه سازى , مباحث این بخش را تشکیل مى دهد.
16. الموسوعة الطبیة الفقهیة; موسوعة جامعة للاحکام الفقهیة فى الصحة والمرض والممارسات الطبیة, احمد محمد کنعان, بیروت, دارالنفائس, 1420ق/ 2000م.
این اثر, دایرة المعارفى است طبى ـ فقهى که براساس حروف الفبا مدخل هاى آن تنظیم شده و مباحث فقهى مرتبط با طب و مسائل مربوط به آن مورد بحث و بررسى قرار گرفته اند. از صفحه 921 ذیل مدخل (الهندسة الوراثیة) مسائل مربوط به مهندسى ژنتیک و شبیه سازى مورد بحث قرار گرفته است.
17. عملیات نقل وزرع الأعضاء البشریة بین الشرع والقانون, سمیرة عاید الدیات, عمان الاردن, مکتبة دارالثقافة للنشر والتوزیع, طبع اول, 1999م.
در این اثر مؤلف از صفحه 201 تا 221, ابعاد علمى و فنى مسئله شبیه سازى را توضیح داده و دشوارى هاى محتمل چنین تجربه اى را برشمرده و سپس دیدگاه عالمان دین و حقوقدان ها را در مورد اصل حکم و پیامدهاى آن نقل نموده است.

18. حکم الانتفاع بالأعضاء البشریة والحیوانیة; دراسة فى الفقه الإسلامى مقارنة بالتشریعات الیهودیة والنصرانیة والقوانین الوضعیة, کمال الدین جمعه بکرو, بیروت, دارالخیر, 1422ق/ 2001م.
مؤلف از صفحه 418 تا 440 به موضوع شبیه سازى پرداخته است. بررسى مسئله از منظر آیات و روایات, دیدگاه هاى اسلامى فقها و حقوقدانان در این باب, تشریح مواضع مؤسسات دینى در غرب و همچنین نقل دیدگاه هاى مقامات و مراکز و مؤسسات رسمى و دولتى و بین المللى و در پایان احکام و تکالیفى در مسئله شبیه سازى , از مباحث این بخش است.
19. بحوث و فتاوى فقهیة معاصرة, الدکتور احمد الحجى الکردى, بیروت, دارالبشائر الاسلامیة, الطبعة الاولى, 1420ق/ 1999م, 504صفحه.
این اثر مجموعه مباحث و موضوعات جدید از نگاه فقهى است و شامل احکام و مسائل (عبادات, احوال شخصیه, اوقاف, معاملات و مباحث متفرقه) مى گردد. در ذیل مباحث متفرقه, در بحثى با عنوان (الاستنساخ البشرى), ابعاد مختلف قرآنى, فقهى و حقوقى این مسئله مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.
20. قراءات فقهیة معاصرة فى معطیات الطب الحدیث, مجموعة من الفقهاء والباحثین, بیروت, دارالغدیر, الطبعة الأولى, 1423ق/ 2002م.
این اثر که اولین جلد از (سلسلة بحوث فقهیة تصدرها مجلة فقه اهل البیت(ع)) مى باشد, مباحث و موضوعات جدید در زمینه سقط جنین, تشریح اعضا, پیوند اعضا, تغییر جنسیت و نیز در فصل اول تحت عنوان (المواکبة الشرعیة للتطور فى مجال الجنیات والهندسة الوراثیه), موضوع شبیه سازى و مهندسى ژن را در 66 صفحه مورد بحث و تحلیل علمى و فقهى قرار گرفته است.
21. فقه الموضوعات الحدیثة عند الإمامیة, سماحة المرجع الدینى آیت اللّه العظمى السید محمد الصدر (دام ظله), تقدیم و جمع و تصنیف: على سمیسم, بیروت, دار الاضواء, الطبعة الاولى, 1419ق/ 1998م, 336 صفحه وزیرى.
این اثر مجموعه مباحث و موضوعات نوپدیدى است که ابعاد و شئون مختلف زندگى معاصر جوامع اسلامى را در بر مى گیرد; از امور مربوط به محیط زیست و دانش هایى که در حوزه علوم تجربى قرار مى گیرد تا سیاست و اقتصاد و مسائل مربوط به جامعه و قوانین وضعى.
در فصل مربوط به مهندسى ژنتیک و مسائل و موضوعات مربوط به آن که شبیه سازى حیوانى و انسانى نیز در ذیل آن قرار مى گیرد, از صفحه 19 تا 34, آنچه که در این زمینه از نظر علمى تحقق یافته است و آنچه ممکن است در آینده تحقق پذیرد و اکنون تنها به عنوان (فرض) قابل طرح است, مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.
22. فقه الطب والتضخم النقدى (من محاضرات الاستاذ الشیخ محمد سند), بقلم: السید محمدحسن الرضوى, بیروت, مؤسسة ام القرى للتحقیق والنشر, 1423ق/ 2002م, 314 صفحه رقعى.
در این اثر که چهارمین جلد از مجموعه (فقه الحیاة المعاصرة) است, مسائل و موضوعات مستحدثه مورد بحث و بررسى قرار گرفته است; از جمله مسائل و احکام مربوط به تشریع, بارورى مصنوعى, پیوند اعضا, کنترل جمعیت, شهرسازى, اوراق بخت آزمایى, تورم و شبیه سازى. سپس دیدگاه و رأى فقهى مؤلف تقریر شده است.
در مباحث مربوط به شبیه سازى و مهندسى ژنتیک که از صفحه 97 تا 132 ادامه مى یابد, ابتدا به صور و شقوق مختلف شبیه سازى اشاره شده و به دنبال آن ادله جواز شبیه سازى ذیل پنج دلیل مطرح گردیده و در خصوص حرمت شبیه سازى نیز نه دلیل اقامه شده که مؤلف در همه ادله مناقشه مى کند, و در ذیل دلیل دوم, مؤلف استدلال مى کند که شبیه سازى مُثبِتِ اعجاز قرآن کریم است. آن گاه لوازم و پیامدهاى شبیه سازى را که ممکن است با اغراض شریعت منافات داشته باشد, تحلیل نموده و سپس چنین منافاتى را وارد ندانسته است. این اثر به طور کلى از منظر فقه شیعى, مسئله شبیه سازى را مورد بحث قرار داده است.
23. بحوث فقهیة فى مسائل طبیّة معاصرة, على محمد یوسف المحمدى, بیروت, دارالبشائر الإسلامیة, 1426ق/ 2005م.
در این پژوهش, از صفحه 231 تا صفحه280, به موضوع شبیه سازى اختصاص یافته است. پس از بیان کلیات و نحوه تحقق علمى شبیه سازى , انواع و احکام شبیه سازى بیان شده و سپس این مسئله از دیدگاه علم و دین و آن گاه شبیه سازى حیوانى و نباتى مورد بحث قرار گرفته و در پایان, نتایج و احکام فقهى حقوقى ناشى از مباحث و موضوعات مربوط به شبیه سازى تشریح شده است.
24. بحوث فى الفقه المعاصر, الجزء الثالث, حسن الجواهرى, قم, مجمع الذخائر الاسلامیة, 1422ق.
این کتاب مشتمل بر مجموعه پژوهش هایى است که مسائل و موضوعات جدید فقهى را مورد بحث و تحلیل قرار داده اند; از جمله در فصلى با عنوان (الاستنساخ و الاستتئام), موضوع شبیه سازى را بررسیده و پرسش هاى چهارگانه اى را درباره استتئام (مسائل مربوط به دوقلوها) مطرح کرده و با مناقشه در سؤالات, پاسخ هایى را ارائه نموده است. مؤلف سپس در بحث شبیه سازى, احکام اولیه و ثانویه آن و اطلاق (ولد شرعى) شخص شبیه سازى شده را به لحاظ فقهى بررسى کرده و سپس احکام وضعى مترتب بر چنین شخصى را به تفصیل تشریح نموده است. فرجام این بحث پاسخ به این سؤال است که آیا ممکن است شبیه سازى مطلقاً جایز باشد؟
25. مستجدات طبیة معاصرة من منظور فقهى, مصلح بن عبدالحى النجار و ایاد احمد ابراهیم, الریاض, مکتبة الرشد ناشرون, 344 صفحه وزیرى.
این اثر برخى مباحث و موضوعات جدید فقهى پزشکى را مورد نظر قرار داده و نویسندگان شش موضوع را مورد بحث و تحلیل فقهى حقوقى قرار داده اند که عبارت اند از: 1. مهندسى ژنتیک در نباتات, حیوانات و محیط زیست, 2. علاج بیمارى ها از طریق تغییرات ژنى, 3. اختیار نوع جنین, 4. شبیه سازى, 5. اثر انگشت در فقه اسلامى, 6. آزمایش هاى طبى قبل از ازدواج از منظر فقه اسلامى.
در مبحث مربوط به شبیه سازى که از صفحه 113 آغاز و تا صفحه 150 ادامه مى یابد, ابتدا در مقدمه اى مفهوم شبیه سازى مورد بحث قرار گرفته و به دنبال آن در باب اول شبیه سازى نباتى و حیوانى (جنینى و غیر جنینى) تشریح شده و اقسام و صور هر یک توضیح داده شده است و سپس مؤلفان مصالح و مفاسد ناشى از شبیه سازى حیوانى را برشمرده اند.
باب دوم به شبیه سازى انسانى اختصاص یافته است که پس از ذکر انواع جنینى و غیر جنینى آن ابعاد, صور, احکام و مصالح و مفاسد شبیه سازى انسانى از طریق جنین تشریح شده و به دنبال آن شبیه سازى جسدى یا غیر جنینى آن مطرح شده و ابتدا مفاسد آن به تفصیل با استناد به آیات و روایات و مسلمات اسلامى تبیین شده است و مؤلفان همچنین احکام شرعى و فقهى چنین موضوعى را بررسى و تحلیل نموده و آرا و نظریات مختلف فقهى ـ حقوقى را که تاکنون در این باره عرضه و ارائه شده است, مورد بحث و مناقشه قرار داده اند و حکم به تحریم را مطابق اصول و مبانى دانسته و آن را تقویت نموده اند.
26. ابحاث اجتهادیة فى الفقه الطبى, محمد سلیمان الاشقر, عمان [الاردن], دارالنفائس, 1426ق/2006م.
مجموعه مقالاتى است که در آن پاره اى از مسائل و موضوعات مستحدثه از دیدگاه فقهى ـ حقوقى بحث و تحلیل شده است. اولین مقاله این اثر با عنوان (الاستنساخ فى میزان الشریعة الاسلامیة) که مشتمل بر چهل صفحه مى باشد, به موضوع شبیه سازى از دیدگاه شریعت اسلامى اختصاص دارد و به ترتیب موضوعات ذیل را بحث و بررسى مى کند.
(فواید و منافع شبیه سازى حیوانى, شبیه سازى انسانى, دستاوردهاى دانش ژن شناسى, بررسى دیدگاه هاى کلامى عالمان اسلامى در باب شبیه سازى, پژوهشى در نصوص شرعى مربوط یا مرتبط با مسئله شبیه سازى انسانى و حیوانى, مفاسد و مصالح متصوّر در شبیه سازى انسانى, احکام و ضوابط شرعى شبیه سازى [احکام تکلیفى, احکام وضعى (نسب, عقوبت, حضانت و نفقه, ولایت, میراث و دِین)]. مؤلف برخى از صور و انواع شبیه سازى انسانى و حیوانى را صحیح و منطبق با شرع دانسته و ادله اى از کتاب و سنت جهت اثبات چنین انطباقى ارائه کرده است.

* * *
27. اللّه یتجلى فى عصر الهندسة الوراثیه, عبدالباسط الجمل, القاهرة, مکتبة الثقافة الدینیة, 1423هـ/2002م, 184 صفحه وزیرى.
28. مابعد الاستنساخ, عبدالباسط الجمل, القاهرة, دارغریب, 1997.
در این اثر که یکى از استادان متخصص مهندسى ژنتیک به رشته تحریر آورده, به زبانى ساده و در فهم عموم کتابخوانان, ابعاد مختلف علمى موضوع مهندسى ژنتیک با استفاده از آیات قرآنى تحلیل و بررسى شده است و همه این مباحث به عنوان مقدمه اى است براى فهم درست مسئله شبیه سازى و ابعاد و جوانب مختلف آن.
29. قضایا معاصرة فى مشکلات الفکر والاخلاق, محمد الجبر, دمشق, دار علاءالدین, الطبعة الاولى2003م.
30. الاستنساخ البشرى, مجموعة من المؤلفین, بغداد, دارالحکمة, سلسلة المائدةالحرة العدد:44.
31. الاستنساخ البشرى, تقنیة و فوائد و مخاطر, صالح عبدالعزیز الکریم, القاهرة, 2000م.
32. التنسیل أو الاستنساخ: هل بالامکان تنسیل البشر؟ محمد صادق صبور, القاهرة, دارالامین للنشر والتوزیع, 1997م.
33. قیل فى الاستنساخ. محمد بن عبدالعزیز اسماعیل, الاحساء (السعودیه), الشرکة السعودیة للتوزیع والنشر بالمملکة العربیة السعودیة, 1997م.
34. الاستنساخ البشرى و موقف الشریعة الاسلامیة, حسن السید عزالدین بحرالعلوم, مکتبة الالفین.
در فصل سوم این اثر, از ص51 تا 81 با عنوان (قضایا العلم والاخلاق فى العالم المعاصر) به دشوارى ها و مخاطرات اخلاقى شبیه سازى پرداخته است.
35. حلم الجینوم وأوهام اخرى, ریتشارد لیونتین, ترجمه احمد مستجیر, فاطمه نصر, بیروت,المنظمة العربیة للترجمة, 2003م.
36. رؤیة اسلامیة لبعض المشکلات الطبیة المعاصرة: ثبت کامل لإعمال ندوة (رؤیة إسلامیة لبعض المشکلات الطبیة المعاصرة) المنعقدة فى الدارالبیضاء فى تاریخ 8 ـ11صفر 1418, الجزء الثانى (الاستنساخ), اشراف و تقدیم: الدکتور عبدالرحمن عبداللّه العوض, الکویت, المنظمة الاسلامیة للعلوم الطبیة,1999.
37. رؤیة إسلامیة لزراعة بعض الاعضاء البشریه: ثبت کامل لاعمال ندوة (رؤیة اسلامیة لزراعة بعض الاعضاء البشریة) المنعقده بتاریخ 23 ربیع الاول 1410, إشراف و تقدیم: عبدالرحمن عبداللّه العوض, احمد رجایى الجندى, الکویت, المنظمة الاسلامیة للعلوم الطبیة, 1994م.
38. المسائل المستحدثه, سید محمدصادق حسینى روحانى, قم, دارالفکر, 1386ق.
39. الآثار الدینیة والأخلاقیه لبحوث الهندسة الوراثیة, مجموعة من المؤلفین, القاهره, المجلس الاعلى للشؤون الاسلامیة, 1997م.
این کتاب متضمن مجموعه مقالات و سخنرانى هایى است که به ابعاد مختلف مهندسى ژنتیک و شبیه سازى حیوانى و انسانى از دیدگاه علم, فقه, اخلاق و حقوق پرداخته است.
40. ندوة الهندسة الوراثیة من وجهة نظر المسیحیة, مجموعة من المؤلفین, القاهرة, دارالثقافة, 1992م.
مجموعه مقالات و سخنرانى هایى است درباره ابعاد مختلف مهندسى ژنتیک و شبیه سازى حیوانى از دیدگاه دانشوران مسیحى.
41. الانعکاسات الاخلاقیة للابحاث المتقدمة فى علم الوراثة, قطر, جامعة قطر (کلیة العلوم), 1413ق/1993م.
مجموعه مقالات و سخنرانى هایى است که ابعاد گوناگون مهندسى ژنتیک و برخى مسائل مربوط به شبیه سازى در آن مورد بحث قرار گرفته است.
42. استنساخ الانسان حیاً او میتاً, حلیم دوس, القاهرة, المکتبة الاکادیمیه, الطبعة الاولى,1999م.
43. قضایا فقهیة معاصرة, عبدالحق حمیش, الشارقة (الامارات العربیة المتحدة), جامعة الشارقه, 1425ق/2004م.
44. قاعدة الامور بمقاصد ها: دراسة نظریة وتأصیلیة, یعقوب بن عبدالوهاب الباحسین, ریاض, مکتبة الرشد, 1999م.

* * *