سید کاظم یزدى و حجیت عمومى روایات شیعه

مقدمه
مشهور علماى شیعه اعم از اصحاب ائمه)ع(، متقدمان بر شیخ طوسى و متأخران از وى تا زمان شیخ انصارى)ره( و پس از او تا عصر ما، وثوق خبرى را ملاک پذیرش دانسته‏اند. یعنى ملاک آن‏ها موثق بودن مخبر نبوده است و وثوق به خبر را از هر راه عقلایى که حاصل شود، مى‏پذیرند. به همین سبب وجود روایت در کتب معروف و شناخته شده شیعه یا شهرت عمل به آن و یا موافقت مضمون آن با عقل یا قرآن، براى پذیرش روایت کافى است. خواه سند آن مطابق تقسیم احمد بن طاوس حلى و شاگردش علامه، صحیح یا ضعیف بوده باشد. یکى از فقهایى که با جسارت در این باره اظهار نظر کرده و ایمان خود را به قابل اعتماد بودن روایات شیعه بى‏پروا اظهار داشته، مرحوم آیت الله العظمى سید کاظم یزدى صاحب »عروة الوثقى« است. وى پس از نقل اجمالى ادله علماى اخبارى در قطعیت روایات، قطعیت روایات را نمى‏پذیرد، اما اعتبار آن‏ها را بر اساس ادله ایشان قطعى مى‏داند:
و الانصاف انه مع ذلک لایحصل القطع بصدور جمیع ما فى الکتب مع علمنا بدسّ الدساسین فى الجملة فى کتبهم، و تبین فسق بعض هذه الرواة فى آخر امره بل فساد معتقده ایضا.
نعم لو استشهد بهذا الوجه و سائر الوجوه التى انهاها فى آخر الوسائل فى الفائدة الثامنة الى اثنین و عشرین على کون هذه الاخبار قطعى الاعتبار لم یکن بعیداً مؤیداً، بشهادة اصحاب الکتب الاربعة بانهم لم یودعوا فى کتبهم الا ما کان حجة بینهم و بین ربهم، فلو کان خبر العادل المزکى بتزکیة الکشى او النجاشى حجة، لیس مطلق اخبار الکتب الاربعة قاصرا عن هذه المرتبة قطعا بعد ان حکم اصحابها بصحتها.1

آیا سید کاظم یزدى تنها کتب اربعه را مى‏پذیرد؟
از بیان آغازین وى بر مى‏آید که ایشان همه روایاتى را که صاحب وسائل قطعى الصدور دانسته، قطعى الاعتبار مى‏داند. زیرا سخن در ادله صاحب وسائل است و روشن است که ادله ایشان به کتب اربعه ناظر نیست، بلکه ناظر به فضاى عمومى روایات شیعه و دست کم، ده‏ها کتاب است که از آن‏ها نقل حدیث مى‏کند. اما بیان پایانى ایشان، به کتب اربعه ناظر است و چنین مى‏نماید که ایشان قطعیت اعتبار را تنها در آن‏ها مى‏پذیرد. اگر غرض ایشان همین باشد، معاصرانى مانند آیت الله نائینى نیز با وى همراهى مى‏کنند; اما اگر بخش اول سخن او را به اطلاق بپذیریم، وى متفرد در میان معاصران خود خواهد بود و همین نیز به صواب نزدیک‏تر است. زیرا وى ادله صاحب وسائل را در قطعیت اعتبار مى‏پذیرد و ناظر به آن، سخن مى‏گوید. پس به صرف تطبیق ادله بر قدر متیقن کتب شیعه، استدلال عام وى تخصیص نمى‏خورد. در ادامه و در دفاع از نظریه وى، به تبیین برخى ادله اعتبار مى‏پردازیم. در آغاز، ادله صاحب وسائل را با بیانى دیگر و در ساختارى نو، تقدیم داشته، در ادامه به ضرورت توجه به روش تحلیل تاریخ خواهیم پرداخت.

یکم: ضرورت تفکیک میان روایات شیعه و اهل سنت
یکى از نکات مهمى که باعث گردید تا اعتبار روایات شیعه مورد بى‏مهرى قرار گیرد و انگشت اتهام متوجه آن شود، خلط دو جریان روایى کاملا متفاوت است که هیچ مناسبتى نیز میان آن‏ها وجود ندارد. روایات شیعه که در دامن اهل‏بیت)ع( نشو و نما پیدا کردند، چه مناسبتى با روایات اهل سنت داشتند که پس از پیامبر اسلام مورد بى‏مهرى و سوء استفاده قرار گرفت! غفلت از تفاوت‏هاى فاحش میان این دو جریان، گرفتارى‏هاى زیادى را فراهم آورده است. نکته‏اى که امثال سید کاظم یزدى)ره( را به این نتیجه مى‏رساند که روایات شیعه اگر قطعى الصدور هم نباشند، قطعى الاعتبارند، تفطن و عنایت به همین تفاوت‏هاست.
در ادامه آنچه را که ایشان به عنوان تفاوت‏هاى دو جریان حدیثى متفاوت مى‏پذیرد و صاحب وسائل آن‏ها را در خاتمه »وسائل الشیعه« آورده، با بیانى دیگر که مناسبت‏تر به نظر مى‏رسد، مى‏آوریم.

اشتباه بزرگ در تحلیل تاریخ حدیث
اشتباه بزرگ زمانى رخ داد که برخى از فقهاى شیعه به دلیل فاصله گرفتن از عصر معصوم و غفلت از فضاى حاکم بر آن دوره، و تأثر از فضاى حدیثى اهل سنت، به اشتباه افتاده، تاریخ حدیث را که در واقع دو دوره بود، یکى دانستند: تاریخ حدیث پیامبر اسلام)ص(; و تاریخ حدیث ائمه)ع(.

یکم: تاریخ حدیث پیامبر(ص)
1. در زمان حیات ایشان
پیامبر اسلام مادام که در میان امت حضور داشتند، کسى جسارت جعل و تحریف سازمان یافته را نیافت. جعلى که بتواند در جریان علمى جامعه تأثیر گذاشته، در کتاب‏هاى مطرح و معمول به نفوذ کند. زیرا اشخاص تأثیرگذار همگى در اطراف رسول خدا)ص( بودند. حتى منافقان بزرگ که بعد از ایشان نقاب از چهره انداختند، از اصحاب نزدیک ایشان به شمار مى‏آمدند. اگر آن‏ها دست از پا خطا مى‏کردند و حدیث مى‏ساختند، برخورد شدیدى با آن‏ها مى‏شد و این‏ها چیزى نبود که از حاکم مقتدرى مانند پیامبر اسلام)ص( که مؤید به روح القدس نیز بود، مخفى بماند. اما حدیث:
وَ قَدْ کُذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ)ص( عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِیباً فَقَالَ أَیّهَا النَّاسُ قَدْ کَثُرَتْ عَلَیَّ الْکَذَّابَةُ2 فَمَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّاء مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ کُذِبَ عَلَیْهِ مِنْ بَعْدِه.3
نه تنها نقض این مطلب نیست، بلکه نشان‏دهنده واکنش سریع آن حضرت است. اما این که ایشان نام کسى را نمى‏برد و از نوشته‏هاى شخص خاصى منع نمى‏نماید، نشان‏گر آن است که جعل حدیث به مرحله‏اى نرسیده است که وارد جریان علمى جامعه شود; وگرنه ایشان همچنان که از آینده خبر داده بودند و از بدعت‏گذاران در دین نام برده بودند، قطعا از جاعلان حرفه‏اى حدیث نیز نام برده، آن‏ها رسوا مى‏کردند.
به عبارتى، جریان جعل اگر در گوشه و کنار کشور اسلامى انجام بگیرد، به طور طبیعى براى ایشان قابل پیگیرى نیست. اما اگر در میان علما و بزرگان انجام گرفته بود و جریان علمى را تهدید مى‏کرد، ایشان قطعا متوجه شده و با آن مبارزه مى‏کرد. نکته مهم‏تر این‏که، آنچه به عنوان تراث گذشتگان براى آیندگان باقى مى‏ماند، همان آثارى است که در مجامع علمى تدوین شده است. آنچه در شهرهاى خرد و روستاهاى دور و نزدیک جعل مى‏گردد، براى آیندگان باقى نمى‏ماند. شاهد بر این مطلب روایتى است که حاکم در مستدرک صحیحین از رسول خدا)ص( نقل مى‏کند:
عن عبدالرحمن بن عوف، انه قال: خذوا عنى من قبل أن تشاب الأحادیث بالأباطیل، سمعت رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله یقول: أنا الشجرة، و فاطمة فرعها، و على لقاحها، و الحسن و الحسین ثمرتها، و شیعتنا ورقها، و أصل الشجرة فى جنة عدن، و سائر ذلک فى الجنة.4
این حدیث بدان معناست که هنوز احادیث آلوده نشده‏اند، اما پس از من این اتفاق مى‏افتد.

2. پس از ایشان
پس از رحلت رسول خدا)ص(، اتفاقاتى افتاد که شگفتى هر انسان منصفى را برمى‏انگیزد و تکرار تاریخ بنى اسرائیل را در درخواست بت از حضرت موسى)ع( تداعى مى‏نماید.5 یک جریان سازمان‏یافته ظاهر شد و تمام امور را به دست گرفت. جریانى که حاضر نشد، غصب خلافت را تا تدارک مراسم کفن و دفن رسول خدا)ص(، به تأخیر بیندازد! تمام مطلب در این نکته متمرکز است که دشمنان رسول خدا)ص(، بر مسند خلافت نشسته، مدعى استمرار راه و سیره و مرام او شدند! خلیفة الله اعظم امیرمؤمنان نیز با همه افتخارات، به یک‏باره فراموش گردید و دختر رسول الله در شهر پدرش، غریب شد! در خانه‏اش آتش گرفت و تن مبارکش آسیب دید و فرزند عزیزش سقط شد و شوهر در میان کوچه‏ها طناب بر دست به خود پیچید!
در این شرایط که تکرار آن براى نگارنده بسیار تلخ و دردناک است، چه بر سر احادیث و گفتار و سیره آن حضرت خواهد آمد. وقتى که »على« یعنى جان پیامبر و »فاطمه« پاره تن پدر در میان آتش مى‏سوزد، آیا نباید انتظار آن را کشید که روزى کتاب‏هایى که مملو از احادیث رسول خدا)ص( بود به بهانه تحفظ بر قرآن، آتش بگیرند! وقتى که خلیفه مسلمین)!( اولین حدیث را جعل کرد و دخترى را از ارث پدرى محروم ساخت، نباید انتظار داشت که افرادى با سابقه هم صحبتى چند روزه با پیامبر، هزاران حدیث از آن حضرت نقل کنند؟! وقتى که جاعلان حرفه‏اى مانند ابوهریره براى جعل حدیث، مقرب درگاه خلفا مى‏شوند، چگونه مى‏توان به اعتبار حدیث فکر کرد! همه این‏ها در برابر دیدگان على)ع( انجام گرفت. او نه مى‏تواند چشم خود را بر تاراج ثمره عمر رسول الله ببندد و نه مى‏تواند خیره بدان نگاه کند; نه مى‏تواند فریاد بزند و نه مى‏تواند دم بَر بندد.6
دوم: تاریخ حدیث ائمه)ع(
1. زمان حیات ایشان
حضرات ائمه)ع( در زمان حیات خود مانند رسول خدا)ص(، محافظ شریعت بودند و بر سر آن با هیچ کس وارد معامله نشدند. شواهد بسیارى بر این مطلب در اصالت محافظت دین، آورده شده است. همین تلاش‏ها بود که سلامت فضاى روایى شیعه را تضمین کرد. هر کدام از ایشان که شربت شهادت را مى‏نوشید، امام بعدى از آثار او مراقبت مى‏نمود. به عبارتى، شیعه دوازده امامى همچنان ادامه دارد و قطع نشده است تا در آن اختلاف شود. فِرَقى که از شیعه دوازده امامى جدا شدند، از جریان علمى آن حذف گردیدند.
خلاصه سخن این‏که به باور ما، تفاوت فضاى حدیث شیعه با اهل سنت، به اندازه تفاوت حدیث زمان حیات رسول الله با زمان پس از ایشان است!

2. پس از ایشان
پس از ایشان و در عصر غیبت، فقها و محدثان بزرگ شیعه که مورد وثوق همگان بودند، اقدام به جمع‏آورى احادیث کرده، مجامع روایى را درست کردند. اساساً امروزه علماى دین، نگرانى چندانى نسبت به عصر غیبت ندارند. زیرا مجموعه‏هاى روایى را کسانى نوشته‏اند که سنگینى تقوایشان بر سنگینى آسمان‏ها مى‏چربد.

مقایسه احادیث رسول الله(ص) و ائمه(ع)
عمده تفاوت‏هاى احادیث نبوى و ائمه از این قرارند:
1. پیامبر امکان دفاع از خود را نداشت.
ایشان از دنیا رفته بودند و نمى‏توانستند از خودشان دفاع کنند. جاعلان حدیث را معرفى کرده، غاصبان حقشان را به سزاى اعمالشان برسانند. همین مسأله، بهترین فرصت را براى مخالفان و منافقان فراهم آورد.
2. پیامبر پایه‏گذار اسلام بود.
پیامبر)ص( پایه‏گذار اسلام بود. بنابراین حتى کسانى که از صمیم قلب با آن حضرت دشمنى داشتند، ناچار باید اظهار اسلام و ارادت مى‏کردند تا در میان جامعه اسلامى که به دست ایشان شکل یافته بود، مشروعیت پیدا کنند. از این رو خلفا علاقه وافرى نشان مى‏دادند تا احادیث بسیارى در تأیید آن‏ها یا احکام دلخواهشان توسط محدثان جعل و منتشر شود. همچنین انگیزه‏هاى قوى‏اى در کار بود تا هر آنچه از مسائل عقیدتى، حکومتى و یا عبادى مخالف طبعشان بود، از میان برود. در غیر این صورت، از قدرت مانور آن‏ها به شدت کاسته مى‏شد.
در حالى که ائمه)ع( پایه‏گذار اسلام نبودند، بلکه استمراربخش آن بودند. از این رو مخالفان مى‏توانستند آن‏ها را به بهانه‏هاى مختلف کنار گذاشته، از صحنه سیاست حذف کنند و البته این کار را کردند. به عبارتى، ائمه)ع( براى اصحاب زر و زور مشروعیت‏بخش نبودند و آن‏ها از ابراز دشمنى و حتى اقدام به قتل ایشان، ابایى نداشتند. همین امر باعث شد تا جعل حدیث در شیعه به کانون‏هاى قدرت و ثروت گره نخورد و در سطح اشخاص باقى بماند و تفاوت این دو بسیار روشن است. اگر حکومت‏ها عهده‏دار تحریف شوند، نه کسى قدرت بر جلوگیرى و مخالفت دارد و نه مخالفتش سودى خواهد داشت. همچنین دامنه آن به سرعت و قدرت، افزایش مى‏یابد و ریشه پیدا مى‏کند.

3. منافع مالى
به تبع تفاوت پیشین، منافع مالى تحریف حدیث از پیامبر، با تحریف احادیث ائمه، قابل مقایسه نخواهد بود. احادیث ایشان خریداران زیادى دارد در حالى که احادیث ائمه)ع( تنها در میان اقلیت رانده‏شده، ارزش و اعتبار دارد. البته ائمه در میان اهل سنت نیز به عنوان علماى بزرگ شناخته شده بودند; از این رو، گاه به نام ایشان نیز حدیث جعل مى‏کردند. این نوع احادیث توسط اهل سنت و مرتبط با آن‏ها بوده و در مجامع شیعى منعکس نشده است. نمونه آن را پیش‏تر آوردیم.

4. نزدیک شدن به مراکز قدرت
ریاست‏طلبى و نزدیک شدن به مراکز قدرت، یکى از خطرات همیشگى براى علم و علما بوده و هست.7 با توجه به دشمنى خلفا با اهل‏بیت و شیعیان، این انگیزه کم‏تر در راویان شیعه پیدا مى‏شد. در حالى که روات اهل سنت براى تقرب به خلفا و سلاطین با هم به رقابت مى‏پرداختند و در جعل روایت به نفع آنان مسابقه مى‏دادند; مانند حکایت غیاث بن ابراهیم. وى وقتى به نزد خلیفه وقت مهدى بن منصور وارد شد، مهدى را شیفته کبوترى یافت که از مناطق دور دست برایش آورده بودند. بلافاصله حدیثى در باب مجاز بودن مسابقه با کبوتر جعل کرد و هدیه هنگفتى به همین سبب به دست آورد.8

5. اخلاص و ارادت شیعیان
همیشه گروهى که در اقلیت است و براى باورهاى خود انزواى سیاسى و اجتماعى و حتى اقتصادى را به جان خریده، نسبت به آرمان‏هاى خود از اکثریت، پایبندتر است. تشیع در تاریخ اسلام، جرم بوده است و انتساب به ائمه، مجازات بزرگى به همراه داشت. چه بسیار از روات که به دلیل فشارهاى حکام، کتاب‏هاى خود را پنهان مى‏کردند و حتى از دست مى‏دادند.9 چه بسیار سادات که به جرم سیادتشان، از وطن مادرزادى خود آواره شده، به مناطق دور دست پناهنده شدند. چه بسیار شیعیان که به مظلومیت تمام به شهادت رسیدند و یا توسط همسایگان و آشنایان آزار و اذیت دیدند.10 اقلیتى که همه این مصائب را به جان مى‏خرد، زمینه کم‏ترى براى جعل و تحریف سخنان بزرگان مذهب خواهد داشت. این گروه قابل مقایسه با اکثریتى نیست که نان مسلمانى را مى‏خورد و براى اسلامش اذیت نمى‏شود. بى‏جهت نیست که برخى از بزرگان مانند علامه وحید بهبهانى اصل را در اصحاب امام صادق)ع( بر وثوق آنان قرار داده‏اند. یا برخى مانند علامه تسترى در »قاموس الرجال« روات مهمل و مجهول را به ممدوحین ملحق مى‏کند.11 مانند انقلابى‏هاى قبل و بعد از انقلاب! آنان که در زمان حکومت ساواک انقلابى بودند، غیر از کسانى هستند که در دولت اسلام ادعاى انقلابى بودن دارند.

6. تفاوت روش جعل در شیعه
به دلیل کنترل شدیدى که ائمه)ع( بر فضاى علمى شیعه داشتند، افراد حرفه‏اى اگر قصد تحریف نیز داشتند، به زودى رسوا مى‏شدند و کسى از آنان حدیث نقل نمى‏کرد. همچنان که وقتى واقفیه پدید آمد، تعبیرات بسیار تندى در ممنوعیت معاشرت با آنان صادر شد. همین امر باعث گردید تا اصحاب به کلى از آن‏ها فاصله بگیرند. بنابراین اگر این افراد به نام خود حدیث جعل مى‏کردند، سودى نداشت. بهترین شاهد آن، واقعیت خارجى روایات شیعه است; زیرا در مجامع ما، یا روایتى از این افراد نقل نشده و اگر شده بسیار اندک و انگشت‏شمار است و مضامین آن‏ها نیز جزو محکمات دین مى‏باشد.
پس این افراد اگر قصد جعل داشتند، ناچار باید به نام دیگران جعل مى‏کردند; به گونه‏اى که هیچ اثرى از خودشان باقى نگذارند و این کار تنها با دست بردن در کتب و اصول شخصیت‏هاى موجه امکان‏پذیر بود. روشن است که در این صورت، رجال نه تنها سودى ندارد که موجب اشتباه نیز شده و موجب وثوق به روایات باطل مى‏گردد. از این روست که حضرات ائمه)ع( با وجود علم به جعل آن‏ها و نام بردن از آن‏ها، نفرمودند »هر روایتى که از فلانى باشد، نپذیرید« بلکه محتواى روایات مجعول را بیان کرده و راهکار آن را در توجه به مضمون روایت و عرضه به کتاب، جستجو مى‏کردند.
مثلاً مغیرة بن سعید بزرگ غلات در زمان امام باقر)ع( بود. مورد لعن امام قرار گرفت و منزوى شد. به همین منظور تنها با دست بردن در کتب اصحاب به کار خود ادامه مى‏داد:
عَنْ یُونُسَ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِاللَّهِ)ع( یَقُولُ کَانَ الْمُغِیرَةُ بْنُ سَعِیدً یَتَعَمَّدُ الْکَذِبَ عَلَى أَبِى)ع( وَ یَأْخُذُ کُتُبَ أَصْحَابِهِ وَ کَانَ أَصْحَابُهُ الْمُسْتَتِرُونَ بِأَصْحَابِ أَبِى یَأْخُذُونَ الْکُتُبَ مِنْ أَصْحَابِ أَبِى فَیَدْفَعُونَهَا إِلَى الْمُغِیرَةِ فَکَانَ یَدُسّ فِیهَا الْکُفْرَ وَ الزَّنْدَقَةَ وَ یُسْنِدُهَا إِلَى أَبِى)ع( ثُمَّ یَدْفَعُهَا إِلَى أَصْحَابِهِ فَیَأْمُرُهُمْ أَنْ یَبُثّوهَا فِى الشِّیعَةِ فَکُلّ مَا کَانَ فِى کُتُبِ أَصْحَابِ أَبِى)ع( مِنَ الْغُلُوِّ فَذَاکَ مِمَّا دَسَّهُ الْمُغِیرَةُ بْنُ سَعِیدً فِى کُتُبِهِمْ.12
توجه خوانندگان محترم را به تبیین دقیق روش کار وى توسط امام، جلب مى‏کنیم. او نه تنها به نام خود جعل نمى‏کرد که با واسطه، کتاب‏ها را جمع کرده، در میانشان احادیثى را اضافه مى‏کرد. امام)ع(، مبارزه با این روش را در توجه به محتوا مى‏داند.
ابوالخطاب نیز یکى از همین نمونه‏ها است:
عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، أَنَّ بَعْضَ أَصْحَابِنَا سَأَلَهُ وَ أَنَا حَاضِرُ، فَقَالَ لَهُ یَا أَبَامُحَمَّدً مَا أَشَدَّکَ فِى الْحَدِیثِ وَ أَکْثَرَ إِنْکَارَکَ لِمَا یَرْوِیهِ أَصْحَابُنَا فَمَا الَّذِى یَحْمِلُکَ عَلَى رَدِّ الأَحَادِیثِ فَقَالَ حَدَّثَنِى هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِاللَّهِ)ع( یَقُولُ لاتَقْبَلُوا عَلَیْنَا حَدِیثاً إِلاَّ مَا وَافَقَ الْقُرْآنَ وَ السّنَّةَ أَوْ تَجِدُونَ مَعَهُ شَاهِداً مِنْ أَحَادِیثِنَا الْمُتَقَدِّمَةِ، فَإِنَّ الْمُغِیرَةَ بْنَ سَعِیدً لَعَنَهُ اللَّهُ دَسَّ فِى کُتُبِ أَصْحَابِ أَبِى أَحَادِیثَ لَمْ یُحَدِّثْ بِهَا أَبِى، فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لاتَقْبَلُوا عَلَیْنَا مَا خَالَفَ قَوْلَ رَبِّنَا تَعَالَى وَ سُنَّةَ نَبِیِّنَا)ص( فَإِنَّا إِذَا حَدَّثْنَا قُلْنَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ)ص(.
قَالَ یُونُسُ: وَافَیْتُ الْعِرَاقَ فَوَجَدْتُ بِهَا قِطْعَةً مِنْ أَصْحَابِ أَبِى‏جَعْفَرً)ع( وَ وَجَدْتُ أَصْحَابَ أَبِى‏عَبْدِاللَّهِ)ع( مُتَوَافِرِینَ فَسَمِعْتُ مِنْهُمْ وَ أَخَذْتُ کُتُبَهُمْ، فَعَرَضْتُهَا مِنْ بَعْدُ عَلَى أَبِى‏الْحَسَنِ الرِّضَا)ع( فَأَنْکَرَ مِنْهَا أَحَادِیثَ کَثِیرَةً أَنْ یَکُونَ مِنْ أَحَادِیثِ أَبِى‏عَبْدِاللَّهِ)ع( وَ قَالَ لِى: إِنَّ أَبَاالْخَطَّابِ کَذَبَ عَلَى أَبِى‏عَبْدِاللَّهِ)ع( لَعَنَ اللَّهُ أَبَاالْخَطَّابِ! وَ کَذَلِکَ أَصْحَابُ أَبِى‏الْخَطَّابِ یَدُسّونَ هَذِهِ الأحَادِیثَ إِلَى یَوْمِنَا هَذَا فِى کُتُبِ أَصْحَابِ أَبِى‏عَبْدِاللَّهِ)ع(، فَلاتَقْبَلُوا عَلَیْنَا خِلافَ الْقُرْآنِ، فَإِنَّا إِنْ تَحَدَّثْنَا حَدَّثْنَا بِمُوَافَقَةِ الْقُرْآنِ وَ مُوَافَقَةِ السّنَّةِ إِنَّا عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ نُحَدِّثُ، وَ لانَقُولُ قَالَ فُلَانُ وَ فُلَانُ فَیَتَنَاقَضَ کَلَامُنَا إِنَّ - کَلَامَ آخِرِنَا مِثْلُ کَلَامِ أَوَّلِنَا وَ کَلَامَ أَوَّلِنَا مُصَادِقُ لِکَلامِ آخِرِنَا، فَإِذَا أَتَاکُمْ مَنْ یُحَدِّثُکُمْ بِخِلَافِ ذَلِکَ فَرُدّوهُ عَلَیْهِ وَ قُولُوا أَنْتَ أَعْلَمُ وَ مَا جِئْتَ بِهِ! فَإِنَّ مَعَ کُلِ قَوْلً مِنَّا حَقِیقَةً وَ عَلَیْهِ نُوراً، فَمَا لا حَقِیقَةَ مَعَهُ وَ لَا نُورَ عَلَیْهِ فَذَلِکَ مِنْ قَوْلِ الشَّیْطَانِ.13
ایشان در پایان روایت به نکته جالبى اشاره مى‏کنند و مى‏فرمایند:
فَإِنَّ مَعَ کُلِّ قَوْلً مِنَّا حَقِیقَةً وَ عَلَیْهِ نُورُ فَمَا لا حَقِیقَةَ مَعَهُ وَ لا نُورَ عَلَیْهِ فَذَلِکَ قَوْلُ الشَّیْطَانِ.
در روایتى که در مبحث قبلى گذشت، امام صادق)ع( براى تشخیص روایات جعلى این گونه مى‏فرماید:
فَکُلّ مَا کَانَ فِى کُتُبِ أَصْحَابِ أَبِى)ع( مِنَ الْغُلُوِّ فَذَاکَ مِمَّا دَسَّهُ الْمُغِیرَةُ بْنُ سَعِیدً فِى کُتُبِهِمْ.
آن چه که از همه این روایات مى‏توان فهمید، این است که راه تشخیص روایات سره از ناسره در شیعه با اهل سنت، تفاوت زیادى دارد. در شیعه بیش از این‏که توجه به رجال کارساز باشد، توجه به محتواى روایت و فقه الحدیث است.
یونس بن عبدالرحمان نیز با توجه به همین محتوا، به جایى مى‏رسد که کتاب حدیثى او از تمام روایات جعلى خالص و پاک مى‏شود.14

بدگمانى به روایات شیعه
بدگمانى به روایات شیعه، نتیجه خلط مذکور است. جالب این است که اغلب این افراد در استشهاد به این که جاعلان بسیارى به روایت آسیب زده‏اند، از روات اهل سنت مثال مى‏زنند که حتى یک روایت در مجامع روایى شیعه وجود نداشته است و آن‏ها از جاعلان در احادیث اهل سنت هستند. به همین منظور به بررسى جاعلان هر دو گروه مى‏پردازیم.
1. بیان شهید مطهرى در ضرورت نیاز به رجال
استاد مطهرى در موارد بسیارى، حمله‏هاى تندى به علامه محمد امین استرآبادى مى‏کند. از جمله در دفاع از علامه حلى و نقد علامه استرآبادى در ضرورت پرداختن به رجال، به چند نکته استناد مى‏کند که عبارتند از:
مردى است به نام ابى‏الخطاب. این مرد، ملحد و ضد اسلام بود. طشت رسوایى‏اش بالاخره از بام افتاد. وقتى مى‏خواستند اعدامش کنند، گفت: »وَ لَقَدْ وَضَعْتُ فى اخبارِکُمْ ارْبَعَةَ آلافِ حَدیثً.« من چهار هزار حدیث در اخبار شما قاطى کردم. مجتهدین مى‏گویند وقتى یک چنین جریان‏هایى در تاریخ وجود داشته است، چطور ما مى‏توانیم بگوییم هرچه حدیث نقل شده است، درست است.15
ما در هیچ کتابى این مطلب را از ابوالخطاب نیافتیم. او سرکرده غلات زمان امام صادق بود و البته جعل‏هایى نیز داشت. اما شما حتى یک روایت در کتب شیعه از او پیدا نمى‏کنید. یعنى به خاطر غلو و لعن‏ها و نفرین‏هاى امام صادق و سایر ائمه، وى رسوا شد و حتى یک حدیث نیز از او در کتب روایى شیعه وجود ندارد و همین معناى محافظت از دین است. اما مطلبى که ایشان از ابوالخطاب نقل مى‏کند، جمله‏اى است که از ابن ابى‏العوجاء پیش از اعدام نقل شده است.16 مشروح داستان طبق نقل بحار چنین است.
ابوجعفر محمد بن سلیمان از سوى منصور دوانقى حاکم کوفه بود. وى بنا به دلایلى که در تاریخ نیامده است، عبدالکریم بن ابى‏العوجاء را دستگیر و زندانى کرد. ابن ابى‏العوجاء دایى معن بن زائده بود. به همین دلیل شُفَعاء زیادى در دربار داشت که با اصرار فراوان از منصور دوانقى، برات آزادى او را گرفتند. از طرفى عبدالکریم در انتظار آزادى خودش به سر مى‏برد و مى‏دانست که اقوامش در صدد آزاد کردن او هستند. به همین خاطر به ابى‏الجبار گفت که از فرماندار کوفه سه روز مهلت بخواهد و در عوض صد هزار درهم به او خواهد داد. ابى‏الجبار مسأله را با فرماندار کوفه در میان گذاشت. فرماندار به او گفت: اتفاقا او از یادم رفته بود. بعد از روز جمعه به یادم بینداز. بعد از جمعه به یادش انداخت. فرماندار بر خلاف انتظار، دستور داد تا گردنش را بزنند. زمانى که عبدالکریم یقین به مرگ خود پیدا کرد. گفت: به خدا قسم اگر شما مرا بکشید. در مقابل من چهار هزار حدیث جعل کردم که در آن‏ها حلال‏هایتان را حرام و حرام هایتان را حلال کرده‏ام. در روزى که باید روزه مى‏گرفتید، افطار کرده‏اید و در روزى که باید افطار مى‏کردید، بر اساس روایات من روزه گرفته‏اید. بعد از این که کشته شد، نامه منصور رسید!17
این روایت یکى از روایاتى است که به کثرت، مورد احتجاج و استناد قرار مى‏گیرد.18 از این رو تذکر دو نکته لازم است.
یکم: ابن ابى‏العوجاء یکى از دشمنان اهل‏بیت بود و در موارد متعددى با امام صادق وارد بحث و مناظره علمى شده بود. به عبارتى همه شیعیان او را به عنوان معاند و دشمن مى‏شناختند که نمونه‏هاى مناظرات او در کتب حدیثى وجود دارد.19 پس طبیعى است که حدیث او از امام پذیرفته نشود. براى همین نیز در کتب حدیثى روایاتى که در آن‏ها اسمى از ابن ابى‏العوجاء آمده است، همه در رد او هستند!
دوم: از سوى دیگر مجلس، مجلس شیعیان نبود، بلکه مجلس دشمنان اهل‏بیت بود. منصور دوانقى خلیفه عباسى و از دشمنان سرسخت ایشان بود و عامل او نیز طبعاً چنین است. در نتیجه اگر او از زبان امام صادق جعل حدیث مى‏کرد، نه تنها زیانى به عمال منصور وارد نمى‏شد که موجب تقویت آن‏ها نیز مى‏گشت. در حالى که ابن ابى‏العوجاء تصریح مى‏کند که من باعث شدم تا حلال شما حرام و حرامتان حلال شود. من باعث روزه‏خوارى شما شدم و همه مى‏دانیم که عمال عباسیان مقلد حضرات معصومین نبودند و به احکام ایشان عمل نمى‏کردند تا با جعل احادیث ایشان، آسیبى متوجه آنان شود.

2. جعل حدیث قربة الى الله
در این باره نیز حکایات زیادى زبان به زبان نقل مى‏شود، اما توضیح داده نمى‏شود که تمام این افراد از محدثان اهل سنت هستند که نه تنها در میان شیعه که حتى در میان اهل سنت نیز جایگاهى براى آن‏ها نیست. در این بین، حکایت نوح بن ابى‏مریم معروف است.
ابى‏عصمة نوح بن ابى‏مریم انه قیل له من این لک عن عکرمة عن ابن‏عباس فى فضائل سورة سورة و لیس عند اصحاب ابن‏عبّاس هذا فقال انّى رایت النّاس قد اعرضوا عن القران بفقه ابى‏حنیفة و مغازى محمد بن اسحق فوضعت هذه الاحادیث حسبة.20
گرچه در رجال شیخ طوسى وى از اصحاب امام صادق)ع( ذکر شده، ولى این مطلب با عامى بودن وى منافاتى ندارد. این روایت گواه بر سنى بودن وى است. گذشته از این که میرداماد این مطلب را از کتب اهل سنت نقل مى‏کند. راوى در سؤال خود مى‏پرسد چرا از عکرمه روایت نمى‏کنى؟ در حالى که وى جز محدثان اهل سنت است. در پاسخ نیز وى جلوگیرى از گرایش مردم به فقه بزرگان اهل سنت را عذر خود مى‏داند. در حالى که روشن است شیعیان به دنبال فقه ابوحنیفه یا مغازى و... نبوده‏اند تا براى بازداشتن آن‏ها نیازى به این کارها باشد. از وى تنها دو روایت در مجامع روایى شیعه نقل شده که عبارتند از:
أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدً، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُوبَکْرً مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْجِعَابِیّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، قَالَ: حَدَّثَنَا دَاوُدُ بْنُ سُلَیْمَانَ أَبُومُحَمَّدً الْمَرْوَزِیّ، قَالَ: حَدَّثَنَا صَالِحُ بْنُ عَبْدِاللَّهِ التِّرْمِذِیّ، قَالَ: حَدَّثَنَا نُوحُ بْنُ أَبِى‏مَرْیَمَ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ الصَّائِغِ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلً، عَنْ عِیسَى، عَنْ عَاصِمً، عَنْ زِرِّبْنِ حُبَیْشً، عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ مَسْعُودً، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ)صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ(: لایَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّى أَکُونَ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مِنْ وُلْدِهِ وَ مَالِهِ وَ أَهْلِهِ.21
حَدَّثَنَا أَبُوعِصْمَةَ نُوحُ بْنُ أَبِى‏مَرْیَمَ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ أَبِى‏مَعْشَرً، عَنْ سَعِیدً الْمَقْبُرِیِّ عَنْ أَبِی‏هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ)ص( قَالَ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَى السَّمَاء سَمِعْتُ ]نِدَاء مِنْ [ تَحْتِ الْعَرْشِ أَنَّ عَلِیّاً رَایَةُ الْهُدَى وَ حَبِیبُ مَنْ یُؤْمِنُ بِى‏بَلِّغْ یَا مُحَمَّدُ، قَالَ: فَلَمَّا نَزَلَ النَّبِیّ)ص( أَسَرَّ ذَلِکَ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: یا أَیّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ فِى عَلِیِّ بْنِ أَبِى‏طَالِبً، وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ، وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ.22
همین مطلب نشان مى‏دهد که تا چه اندازه ائمه)ع( و اصحاب در تدوین روایات دقت نظر داشته‏اند و از افراد کذابى مانند وى تنها در مواردى که ایمان به حقانیت روایت و صدور آن داشته‏اند، روایت نقل مى‏کردند.
همچنین میرداماد در ادامه باز هم از علما و محدثان اهل سنت نقل مى‏کند.
ابن‏حیان نقل مى‏کند که ابومهدى گفت: از مسیرة بن عبد ربه سؤال کردم: تو از کجا این احادیث را نقل مى‏کنى که »من قرء کذا فله کذا« در پاسخ گفت: »وضعتها ارغّب النّاس فیها« ! یا حکایت کسى که در فضائل سور قرآن تردید کرده و به دنبال ناقلان آن که زنده بودند، مى‏افتد. هر کدام از آن‏ها به دیگرى ارجاع مى‏دهد تا در نهایت به یک صوفى سنى مذهب مى‏رسد و زمانى که از او درباره احادیث منقول مى‏پرسد، در پاسخ مى‏شنود: »لم یحدّثنى احد و لکنّا اجتمعنا هنا فرأینا النّاس قد رغبوا عن القرآن فزهدوا فیه فوضعنا لهم هذه الفضایل لیصرّفوا قلوبهم الى القران و یرغبوا فیه.«
وى در ادامه باز هم از کسانى نام مى‏برد که جعل حدیث مى‏کردند. مانند ابوهریره، عایشه و... که هیچ کدام از آن‏ها شیعه نبوده‏اند و در اسناد روایات شیعه قرار ندارند.23

3. استدلال به کثرت روایات جعلى در اهل سنت و نتیجه گیرى ضرورت علم رجال در شیعه!
جاى شگفت است که برخى از معاصران در نوشته‏هاى خود، به تعداد کثیر خبرهاى جعلى به صورت کلى و بدون اشاره به این‏که این آمار مربوط به شیعه یا سنى است، به ضرورت علم رجال استدلال مى‏کنند:
در مطالعه روایات، توجه به رجال سند بسیار مهم است. احادیث جعلى و دروغ به قدرى زیاد است که علامه امینى)رضوان الله علیه( تعداد احادیث نادرست و جعلى را تنها از چند راوى 408684 حدیث مى‏داند.24
این در حالى است که وقتى به آدرس وى از الغدیر مراجعه مى‏کنید، با تعجب مشاهده مى‏کنید که علامه امینى در مقام دفاع از روایات شیعه و اثبات آلودگى روایات اهل سنت، اولاً هفتصد جاعل حرفه‏اى از روات اهل سنت را نام برده و آن‏گاه عده‏اى از مقدسان اهل سنت را که قربة الى الله حدیث جعل مى‏کردند، آورده است و در نهایت، براى نشان دادن عمق فاجعه به شمارش احادیث جعلى تعداد اندکى از آن‏ها مى‏پردازد:
الأعلام عدد الأحادیث
أبوسعید أبان بن جعفر: وضع أکثر من 300;
أبوعلیّ أحمد الجویبارى: وضع هو و ابنا عکاشة و تمیم أکثر من 10000;
أحمد بن محمد القیسى: لعلّه وضع على الأئمّة أکثر من 3000;
أحمد بن محمد الباهلى: أحادیثه الموضوعة 400;
أحمد بن محمد المروزى: قلّب على الثقات أکثر من 10000;
أحمد أبوسهل الحنفى: أحادیثه المکذوبة 500;
بشر بن الحسین الأصبهانى: له نسخة موضوعة فیها 150;
بشر بن عون: له نسخة موضوعة نحو 100;
جعفر بن الزبیر: وضع على رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم 400;
الحارث بن أُسامة: أخرج أحادیث موضوعة تعدّ 30;
الحسن العدوى: حدّث بموضوعات تربو على 1000;
الحکم بن عبداللَّه أبوسلمة: وضع نحو 50;
دینار الحبشى: روى عن أنس من الموضوعات قریباً من 1 100»;
زید بن الحسن: وضع 40;
زید بن رفاعة أبوالخیر: له من الموضوعات 40;
سلیمان بن عیسى: وضع بضعة و 20;
شیخ بن أبى‏خالد البصرى: وضع 400;
صالح بن أحمد القیراطى: لعلّه قلّب أکثر من 10000;
عبدالرحمن بن داود: له من الموضوعات 40;
عبدالرحیم الفاریابى: وضع أکثر من 500;
عبدالعزیز: موضوعاته و مقلوباته 100;
عبدالکریم بن أبى‏العوجاء: وضع 4000;
عبداللَّه القزوینى: وضع على الشافعى نحو 200;
عبداللَّه القدامى: قلّب على مالک أکثر من 150;
عبداللَّه الروحى: روى من الموضوع أکثر من 100;
عبدالمنعم: أخرج من الحدیث الکذب نحواً من 200;
عثمان بن مقسم: له عند شیبان ممّا لایسمع 25000;
عمر بن شاکر: له نسخة غیر محفوظة نحو 20;
محمد بن عبدالرحمن البیلمانى: حدّث کذباً 200;
محمد بن یونس الکدیمى: وضع أکثر من 1000;
محمد بن عمر الواقدى: روى ممّا لا أصل له 30000 معلّى «2»; بن عبدالرحمن الواسطى: وضع 90;
میسرة بن عبد ربّه البصرى: وضع 40;
نوح بن أبى‏مریم: وضع فى فضل السوَر 114;
هشام بن عمّار: حدّث کذباً 400;
فمجموع موضوعات هؤلاء المذکورین و مقلوباتهم: 98684;
أضف إلیها ما ترکوا من حدیث عبّاد البصرى من 60000;
و ما رُمى من حدیث عمر بن هارون من 70000;
و ما رُمى من حدیث عبداللَّه الرازى من 10000;
و ما تُرک من حدیث ابن زبالة من 100000;
و ما رُمى من أحادیث محمد بن حمید من 50000;
و ما أسقطوه ممّا کتبوه من حدیث نصر من 20000;
فمجموع ما لایصحّ من أحادیث هذا الجمع القلیل فحسب یقدر بأربعمائة و ثمانیة آلاف و ستمائة و أربعة و ثمانین حدیثاً.(408684)
و لایعزب عن الباحث أنّ هذا العدد إنّما هو نزر یسیر نظراً إلى ما اختلقته أیدى الافتعال الأثیمة المتکثّرة، و کان لجلّ الکذّابین الوضّاعین - لو لا کلّهم - تآلیف تحوى شتات ما لفّقوه ممّا لایُحدّ و لایُقدّر، و التاریخ لم یحفظ لنا شیئاً منها غیر الإیعاز إلیها فى تراجم جمع من مؤلّفیها.25

4. اسرائیلیات در روایات
اسرائیلیات به آن دسته از روایات گفته مى‏شود که درباره اخبار قوم یهود صادر شده است. که بخش مهمى از آن‏ها با دسیسه یهود در راستاى تأیید عقاید آن‏ها وارد روایات گردیده است. این واژه اغلب به معناى منفى آن به کار مى‏رود; مانندِ روایاتى که گناهان کبیره‏اى نظیرِ قطع نماز براى مشاهده یک پرنده، دنبال کردن او، نگاه به خانه همسایه، مشاهده زن خانه در حالى که استحمام مى‏کند، عاشق شدن حضرت داود به او که زن یکى از لشکریانش هست و توطئه‏چینى براى کشتن وى!!! - العیاذ بالله - و یا کشتى گرفتن خداوند متعال جل و علا - العیاذ بالله - با حضرت داود و شکست در برابر او!!! و امور زننده‏اى مانند این که دل هر انسان آزاده‏اى را به درد مى‏آورد.
وجود این دسته از روایات، دلیل بدگمانى به روایات شمرده مى‏شود; در نتیجه باید بحث‏هاى رجالى را جدى گرفت. این در حالى است که دامن روایات شیعه از چنین ننگى پاک است و نه تنها اسرائیلیات در آن وارد نشده، بلکه روایاتى از حضرات ائمه)ع( از جمله امام رضا)ع(، در ردّ و حمله شدید به چنین اتهاماتى نیز وارد گردیده است. از جمله در روایتى مى‏خوانیم:
عَنْ عَبْدِالأَعْلَى بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قُلْتُ لأَبِى‏عَبْدِاللَّهِ)ع( جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِیثُ یَرْوِیهِ النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ)ص( قَالَ حَدِّثْ عَنْ بَنِى‏إِسْرَائِیلَ وَ لا حَرَجَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَنُحَدِّثُ عَنْ بَنِى‏إِسْرَائِیلَ بِمَا سَمِعْنَاهُ وَ لا حَرَجَ عَلَیْنَا قَالَ أَمَاسَمِعْتَ مَا قَالَ کَفَى بِالْمَرْءِ کَذِباً أَنْ یُحَدِّثَ بِکُلِّ مَا سَمِعَ فَقُلْتُ فَکَیْفَ هَذَا قَالَ مَا کَانَ فِى الْکِتَابِ أَنَّهُ کَانَ فِى بَنِى‏إِسْرَائِیلَ فَحَدِّثْ أَنَّهُ کَائِنُ فِى هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لاحَرَجَ.26

5. ضعف در فقه الحدیث و اتهام جعل
یکى از مشکلات شایع در حدیث، بدفهمى و کم دقتى در لطایف روایت است. همین امر باعث تفسیرهاى نادرست گردید، پذیرش خبر را دشوار ساخت و شائبه جعل حدیث را دامن زد. مثلاً در کتاب »لله ثم للتاریخ« نویسنده به روایاتى از کتب شیعى اشاره مى‏کند و مى‏کوشد تا اثبات کند که این روایات در مقام ذم و نکوهش حضرت امیر)ع( هستند و هدف اصلى وى، تردید در عصمت آن حضرت است. نکته‏اى که ما به دنبال آن هستیم، کیفیت نقد مطالب وى توسط علامه عسکرى)ره( است. ایشان در برخوردى منفعل، پیش از بررسى دقیق محتواى روایات، به سراغ سند آن‏ها مى‏رود و گویا نویسنده را در فهم غلط روایات تأیید مى‏کند. نویسنده به این روایات استناد مى‏کند:
عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ)صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ( قَالَ: أَتَیْتُ النَّبِیَّ)صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ( وَ عِنْدَهُ أَبُوبَکْرً وَ عُمَرُ، فَجَلَسْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَائِشَةَ، فَقَالَتْ لِى عَائِشَةُ: مَا وَجَدْتَ إِلاَّ فَخِذِى أَوْ فَخِذَ رَسُولِ اللَّهِ. فَقَالَ: مَهْ یَا عَائِشَةُ، لَاتُؤْذِینِى فِى عَلِیِّ، فَإِنَّهُ أَخِى فِى الدّنْیَا وَ أَخِى فِى الآْخِرَةِ، وَ هُوَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ، یَجْعَلُهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَى الصِّرَاطِ، فَیُدْخِلُ أَوْلِیَأَهُ الْجَنَّةَ، وَ أَعْدَأَهُ النَّارَ.27
أَبَانُ عَنْ سُلَیْمً قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ وَ أَبَاذَرًّ وَ الْمِقْدَادَ ]وَ سَأَلْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِى‏طَالِبً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ صَدَقُوا[ قَالُوا دَخَلَ عَلِیّ بْنُ أَبِى‏طَالِبً)ع( عَلَى رَسُولِ اللَّهِ)ص( وَ عَائِشَةُ قَاعِدَةُ خَلْفَهُ وَ عَلَیْهَا کِسَاء ]وَ الْبَیْتُ غَاصُّ بِأَهْلِهِ فِیهِمُ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الْکِتَابِ وَ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الشّورَى فَلَمْ یَجِدْ مَکَاناً فَأَشَارَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ)ص( هَاهُنَا یَعْنِى خَلْفَهُ[ فَجَاء عَلِیُّ)ع( فَقَعَدَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ)ص( وَ بَیْنَ عَائِشَةَ وَ أَقْعَى کَمَا یُقْعِى الأَعْرَابِیّ فَدَفَعَتْهُ عَائِشَةُ وَ غَضِبَتْ وَ قَالَتْ أَ مَا وَجَدْتَ لاسْتِکَ مَوْضِعاً غَیْرَ حَجْرِى فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ)ص( وَ قَالَ ]مَهْ[ یَا حُمَیْرَأُ لَاتُؤْذِینِى فِى أَخِى عَلِیًّ فَإِنَّهُ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ صَاحِبُ لِوَاء الْحَمْدِ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَجْعَلُهُ اللَّهُ عَلَى الصِّرَاطِ ]فَیُقَاسِمُ النَّارَ[ فَیُدْخِلُ أَوْلِیَأَهُ الْجَنَّةَ وَ یُدْخِلُ أَعْدَأَهُ النَّارَ.28
قَالَ سُلَیْمُ بْنُ قَیْسً: سَأَلَ رَجُلُ عَلِیَّ بْنَ أَبِى‏طَالِبً)ع( فَقَالَ وَ أَنَا أَسْمَعُ أَخْبِرْنِى بِأَفْضَلِ مَنْقَبَةً لَکَ... قَالَ قُلْتُ فَأَخْبِرْنِى بِأَفْضَلِ مَنْقَبَةً لَکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ)ص( فَقَالَ نَصْبُهُ إِیَّایَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمًّ فَقَالَ لِی بِالْوَلایَةِ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَوْلُهُ أَنْتَ مِنِّى بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى وَ سَافَرْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ)ص( لَیْسَ لَهُ خَادِمُ غَیْرِى وَ کَانَ لَهُ لِحَافُ لَیْسَ لَهُ لِحَافُ غَیْرُهُ وَ مَعَهُ عَائِشَةُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَنَامُ بَیْنِى وَ بَیْنَ عَائِشَةَ لَیْسَ عَلَیْنَا ثَلَاثَتِنَا لِحَافُ غَیْرُهُ فَإِذَا قَامَ إِلَى صَلاةِ اللَّیْلِ یَخُطّ بِیَدِهِ اللِّحَافَ مِنْ وَسَطِهِ بَیْنِى وَ بَیْنَ عَائِشَةَ حَتَّى یَمَسَّ اللِّحَافُ الْفِرَاشَ الَّذِى تَحْتَنَا - فَأَخَذَتْنِى الْحُمَّى لَیْلَةً فَأَسْهَرَتْنِى فَسَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ)ص( لِسَهَرِى‏فَبَاتَ لَیْلَتَهُ بَیْنِى وَ بَیْنَ مُصَلاَّهُ یُصَلِّى مَا قَدَرَ لَهُ ثُمَّ یَأْتِینِى یَسْأَلُنِى وَ یَنْظُرُ إِلَیَّ فَلَمْ یَزَلْ ذَلِکَ دَأْبُهُ حَتَّى أَصْبَحَ فَلَمَّا صَلَّى بِأَصْحَابِهِ الْغَدَاةَ قَالَ اللَّهُمَّ اشْفِ عَلِیّاً وَ عَافِهِ فَإِنَّهُ أَسْهَرَنِى اللَّیْلَةَ مِمَّا بِهِ....29
نویسنده، نشستن حضرت امیر)ع( در میان رسول خدا و همسرش و خوابیدن او در کنار همسر پیامبر را تنقیص آن حضرت مى‏شمارد.
علامه عسکرى در پاسخ وى، مى‏نویسد:
آیا رسول خدا مى‏پذیرد که على در دامن زوجه‏اش عایشه بنشیند؟ آیا پیامبر براى زنش و شریک زندگى‏اش غیرت نمى‏ورزد و او را در بسترى واحد با پسر عمویش که محرم او نیست، رها مى‏کند؟ به علاوه، امیرالمؤمنین چگونه آن را براى خود مى‏پسندد؟30
در ادامه مى‏نویسد:
در پاسخش مى‏گوییم: اولاً: راوى روایت اول که در تفسیر برهان آمده، بنا به تحقیق آیت الله العظمى خویى مجهول است و لذا این روایت فاقد اعتبار مى‏باشد. ثانیاً: روایت دوم از کتاب سلیم بن قیس نقل شده که آن کتاب نیز بنا به تحقیقى که کرده‏ایم وپس از این خواهد آمد، فاقد اعتبار است و لذا اخبارش قابل اعتنا نمى‏باشد. اما روایت سوم که مرحوم مجلسى در کتاب بحارالانوار به نقل از احتجاج طبرسى آورده است آن را تأیید نمى‏کنم چرا که مخالف سیره پیامبر و امیرالمؤمنین است و این حدیث شبیه احادیثى است که در کتب حدیثى مکتب خلفا درباره پیامبر اکرم و دیگر پیامبران الاهى آمده و موجب وهن به آن‏هاست. نکته دیگر آن‏که پیروان مکتب خلفا به دلیل نیازى که داشتند در پى فضیلت‏سازى براى ام‏المؤمنین عایشه بودند; لذا چنین احادیثى را ساختند و پرداختند و در کتب پراکندند که متأسفانه گاه به کتب پیروان مکتب اهل‏بیت هم راه یافته است لکن چون ما حضرت زهرا را داشتیم محتاج این‏گونه کارها نبودیم و نکردیم.31
این در حالى است که نه تنها هیچ کدام از این روایات، نکوهش آن حضرت نیست که تمجید او و مذمت دشمنان ایشان است. زیرا:
یکم: در روایت اول، اگر اشتباهى رخ داده باشد، از جانب رسول الله است و نه حضرت امیر! در حالى که آن حضرت نیز اشتباه نکرده‏اند. بلکه چون ایشان در میان رسول خدا)ص( و عایشه نشسته، حسادت زنانه وى تحریک شده و با بى‏ادبى آن حضرت را مى‏راند. شاهد بر این معنا، ناراحتى رسول خدا)ص( از عایشه است. کسى که از سابقه نامبرده در دشمنى با این خاندان کم‏ترین اطلاعى داشته باشد، این رفتار برایش قابل پیش‏بینى خواهد بود.
دوم: روایت دوم از حیث معنا، عین روایت اول است و یک حکایت و حادثه در دو بیان نقل شده و دو بار اتفاق نیفتاده است.
سوم: روایت سوم نه تنها به قرینه پیش و پس مطلب مورد نظر، تأیید مى‏شود. از نظر محتوا نیز هیچ عیب و ایرادى ندارد و با هیچ نکته‏اى از سیره آن حضرات برخورد ندارد. زیرا حضرت امیر)ع( تصریح مى‏کند که در آن شب سردى که نیاز به لحاف بوده، تنها یک لحاف همراه ایشان بوده است. گویا آن حضرت به سؤال برانگیز بودن حکایت توجه داشته و پیشاپیش و با دو بار تکرار آن را تأکید مى‏کند که تنها یک لحاف براى سه نفر وجود داشته است. اگر خواننده محترم تصور کند که به همراه همسر و برادرش در مسافرت است و شب ناچار در بیابان یا کنار جاده نیاز به استراحت باشد و در هواى سرد، تنها یک لحاف براى هر سه نفر داشته باشند، آیا او کارى جز کار رسول الله)ص( را مى‏کند. آیا این کار بى‏غیرتى است تا از انتساب به رسول الله)ص( بپرهیزیم و آن را خلاف سیره ایشان بدانیم! به ویژه که آن حضرت تصریح مى‏کند که رسول الله)ص( وسط لحاف را به زمین چسبانید.
در نهایت متذکر مى‏شویم که ادله بسیار دیگرى نیز بر تأیید سخن مرحوم سید کاظم یزدى مى‏توان اقامه کرد که از حوصله این نوشتار خارج است. در این مقاله به همین مقدار اکتفا مى‏کنیم.

دوم: روش تحقیق در جنبه تاریخى حدیث و سیره
ماهیت تاریخى حدیث و سیره
حدیث و سیره از آن جهت که فعل و قول معصوم در صدها سال پیش است، بخشى از تاریخ به شمار مى‏رود. تاریخ ناظر به جریانى است که تمام شده و آثارى از آن بر جاى مانده است.
آثار اتفاقات تاریخى دو گونه‏اند:

1. آثار علمى و فرهنگى
مانند آگاهى از گذشته یک ملت یا یک جریان و الهام بخشى آن براى آیندگان یا عبرت گرفتن از آن یا افتخار کردن و امورى از این دست. این مسائل، اغلب نیازمند دقت‏هاى فنى نیست و خطوط کلى تاریخ نیز براى همین امر کافى است و نیاز به کار علمى سنگینى ندارد. مثل این که براى درس گرفتن از تاریخ صفویه یا سربداران به اثبات دقیق کلمات و الفاظ یا رفتارهاى جزئى اشخاص، نیاز نداریم; زیرا تنها نظر به جنبه‏هاى تربیتى تاریخ داریم و مى‏خواهیم چنین نتیجه بگیریم که اختلاف نظر و تفرقه در میان بزرگان سربداران، عامل شکست آن‏ها شد. یا صفویه به تشیع اهمیت دادند و به علماى آن ارج مى‏نهادند. یا عامل ضعف آن‏ها بر روى کار آمدن حکام ضعیف و سست عنصرى بود که اغلب به میخوارى مشغول بودند.

2. آثار حقوقى
مثل این که با اثبات غاصب بودن یک کشور در مقطعى از تاریخ کشور دیگر، مشروعیت آن را در ادامه تسلطش از بین برده است و این اجازه را به مخالفان مى‏دهد که از حیث حقوقى پیگیر حقوق از دست رفته خود شوند. یا با اثبات تاریخ دین، وظایف و تکالیف شرعى فراوانى دامن‏گیر انسان گردیده، او را به انجام و ترک امور بسیارى ملزم مى‏کند.
آثار حقوقى نیز یا مربوط به مسائل کلان مى‏شود و یا مسائل خرد و بسیار. مسائل خرد مانند احکام شرعى و احادیث بسیارى که هر کدام از آن‏ها مى‏تواند تکالیف سخت و دشوارى را بر عهده افراد قرار دهد. مسائل کلان، اغلب شواهد و قرائن بیش‏ترى دارند و اثبات آن‏ها سهل‏تر است. اما اثبات مسائل خرد اما مهم، که تعداد آن‏ها ده‏ها هزار عدد است، کارى بس دشوار است و تاریخ حدیث و سیره با سایر تاریخ‏ها تا این اندازه با سایر تاریخ‏ها تفاوت دارد. کشف و اثبات این نوع مسائل، توجه به نکاتى را مى‏طلبد که از این قرارند:
1. ما در مقام ساخت و طراحى نیستیم.
تنها قصد کشف چیزى را داریم که دیگران طراحى کرده‏اند و ساخته‏اند. تاریخ اتفاق افتاده و تمام شده است. بحث بر سر این نیست که چه باید مى‏کردند و چه نباید مى‏کردند، بلکه ما مى‏خواهیم بدانیم که با توجه به شرایط آن دوره، آن‏ها چگونه فکر کرده‏اند و عمل نموده‏اند. پس ما در تاریخ حدیث و سیره، سازنده و طراح نیستیم. یعنى ما در آن دوره زندگى نمى‏کنیم و ما از معصوم سؤال نمى‏کنیم. ما سؤالاتمان را ثبت و ضبط نمى‏کنیم. ما براى چگونگى ثبت آن‏ها و مستند ساختنشان اقدام نمى‏کنیم. ما تنها به دنبال کشف چیزى هستیم که رخ داده است.
2. باید از روش‏هاى علمى متناسب با آن دوره بهره بگیریم.
علوم به مرور زمان، رشد مى‏کنند; پوست انداخته، در قالب‏ها و روش‏هاى بهتر و دقیق‏ترى قرار مى‏گیرند. با گذشت زمان به اندازه‏اى از بلوغ مى‏رسند که کارهاى بزرگان علم در گذشته‏هاى دور، براى آن‏ها بسیار کوچک و بى‏مایه مى‏نماید. مثلاً ریاضى در زمان ما اصلاً با ریاضى زمان ارشمیدس، خیام، آبل و لاپلاس و... قابل مقایسه نیست. پیچیده‏ترین ریاضیات یا فیزیک زمان ارشمیدس مانند مفهوم چگالى،32 امروزه در دوره‏هاى آغازین دانش‏آموزى فرا گرفته مى‏شود. در حالى که ارشمیدس وقتى این قانون را در حوض حمام کشف کرد، به قدرى ذوق زده شد که با تن عریان از حمام بیرون دوید و به پاى‏کوبى پرداخت!
علوم انسانى نیز بر همین منوال است. جامعه‏شناسى ابن خلدون(732 808 ه ق( با آنچه که امروزه به این نام شناخته مى‏شود، تفاوت بسیارى دارد.
علم دین از این قاعده استثنا نشده است. فقه امروز شیعه با فقه هزار سال پیش در دوره شیخ مفید و یا شیخ طوسى قابل مقایسه نیست. امروزه حتى طلبه‏هاى تازه‏کار نیز حاضر نیستند به استدلال‏هاى شیخ طوسى در »مبسوط« تن دهند; یا هیچ فقیهى حاضر نیست مانند آنچه که ایشان در کتاب »خلاف« به نقض و ابرام ادله مى‏پردازد، استدلال کند.
بنابراین تمام علوم بالطبع رشد مى‏کنند و از گذشته خود جدا شده، به روش‏ها و دقت‏هاى بالاترى دست مى‏یابند و نمى‏توان از آن‏ها انتظار داشت که دست از توانمندى‏هاى بالفعل کشیده، به گذشته علم قانع باشند. یکى از دلایل گرایش به بحث‏هاى رجالى در اسناد احادیث، رشد روزافزون علوم اسلامى است. دقت‏ها در ثبت و ضبط افزایش یافته است و بشر امروز با دقت بیش‏ترى به ثبت و ضبط مطالب مهم مى‏پردازد. امروزه سخنان شخصیت‏ها، کلمه به کلمه عیناً ثبت مى‏شود. صدا و فیلم‏هایشان بایگانى مى‏گردد. شرایط تأثیرگذار در تفسیر کلام در جنب آن بیان مى‏شود تا خواننده تصور روشنى از شرایط پیدا کرده، مطالب را بهتر و درست‏تر درک کند. بنابراین نمى‏توان از نسل این دوره انتظار داشت که به ساده‏انگارى‏هاى هزار سال پیش پایبند بماند. مسامحه‏هایى را که راویان حدیث در نقل حدیث مرتکب مى‏شدند، برتابد! ذهن‏هاى دانشمندان عصر ما به اندازه‏اى قدرت یافته و دقت‏ها به اندازه‏اى عمیق شده که مسائلى که از نظر گذشتگان ساده و خرد مى‏نمود، از نظر اینان، بسیار بزرگ و مهم و تأثیرگذار مى‏نماید. به همین دلیل، ناچار چه در مقام تفسیر متن و چه در مقام پذیرش استناد مطلب یا رفتار به معصوم)ع(، به ظرافت‏هاى علمى روى آورده، از پذیرش بخش عمده‏اى از منابعى که در گذشته به آن‏ها اعتماد مى‏شد، سر باز مى‏زند.

غفلت از هماهنگى روش‏ها به حسب موضوعات علوم
یکى از مشکلات عمده حوزه دین در عصر ما، غفلت از مباحث کلان‏روشى است. به همین دلیل نیز خلط میان روش‏هاى علوم مختلف شده، اشتباهات فاحشى را رقم مى‏زند. به عبارتى، تمام علوم حوزوى از عقلى محض مانند ریاضى تا تعبدى محض مانند »فقه العباده«، همگى در کنار هم و در فضاى علمى واحدى به نام حوزه توسط افرادى که اغلب در تمام آن‏ها کار مى‏کنند، رشد مى‏یابند. وحدت همه آن‏ها در دین و این‏که همه آن‏ها تکمیل‏کننده پازل دین هستند، این تلقى را ایجاد مى‏کند که همه آن‏ها مثل هم بوده، با یک روش، تحلیل مى‏شوند.
در حالى که علوم عقلى، ماهیتى متفاوت با فقه دارند. در خود فقه نیز که علمى بسیار گسترده است، میان »فقه عبادت« با »فقه معاملات« تفاوت‏هاى روشى آشکارى وجود دارد. همچنان که علم حدیث از حیث اسنادى آن، تاریخ است و روش‏هاى خاص خود را مى‏طلبد. بنابراین دقت فلسفى در فقه یا تاریخ، عین بى‏دقتى است.

ملاک استناد روایات
نتیجه این که، حدیث در سده‏هاى آغازین اسلام شکل گرفته است; در زمانى که هم امکانات طبیعى ثبت و ضبط احادیث ضعیف بوده و هم فضاى سیاسى مناسبى براى ائمه)ع( و راویان فراهم نبوده و در نهایت، دقت علمى بسیار کم‏تر از دقت‏هاى امروزى بوده است. حال سؤال این است که ملاک توثیق روایت و حتى استظهار آن چیست؟ آیا روایت، تابع آینده است تا آیندگان هر کدام به حسب شرایط زمانى و علمى خود ملاکاتى براى رد و قبول آن معین سازند یا تابع دوره صدور حدیث است؟
مثال: نقل به معنا در حدیث معصوم)ع(، به حسب امکانات امروزى در مجامع علمى پذیرفته نیست; یعنى اگر امکان دسترسى به معصوم وجود داشته باشد، عین الفاظ او را باید در مقالات علمى و فضاهاى تخصصى نقل کرد. در غیر این صورت، به آن اعتماد نمى‏شود. مانند فقرات قانون که جز با نقل عین آن، پذیرفته نیست. برخى با همین انگاره، عصر معصوم)ع( را قیاس کرده و برایشان دشوار است که اجازه نقل به معنا را بپذیرند. از این رو معتقدند اکثر روایات نقل به لفظ شده‏اند! در حالى که خلاف بداهت و شهرت عظیم فقها و محدثان شیعه است.
در حالى که اگر معصوم)ع( در زمان خود، نقل حدیث را ولو در مجامع علمى به نقل الفاظ آن مشروط مى‏ساخت، بزرگ‏ترین ضربه را با دست خود بر نشر اسلام و احادیث خود وارد ساخته بود; زیرا باعث محدودیت بسیار شدید در نقل حدیث مى‏گردید. بنابراین امام)ع( میان بد و بدتر، باید یکى را انتخاب کند. از این رو طبعاً نقل به معنا را مشروط بر انتقال صحیح معنا، اجازه مى‏دهد. گرچه این اجازه آسیب‏هایى دارد اما ممانعت از آن، آسیب‏هاى بسیار بیش‏ترى دارد. از سوى دیگر، چون ما تابع هستیم و نه تولیدکننده، پس نباید از عصر معصوم پیشى بگیریم و سخت‏گیرى‏هاى بیش‏ترى نسبت به آن دوره از خود نشان دهیم.
مشابه این داستان در سند نیز وجود دارد. اثبات صدور حدیث که یک پدیده تاریخى است، بسیار مهم است. اما با کدام شاخص و کدام معیار! آیا بر اساس ظرفیت‏هایى که امکانات طبیعى زمان ما و پیشرفت‏هاى علوم اسلامى اقتضا مى‏کند یا بر اساس آنچه در عصر معصوم وجود داشته و به حسب آن، ائمه)ع( و راویان حدیث به یک جمع‏بندى رسیده‏اند و روش‏هاى متناسبى را برگزیده‏اند؟!
شرایطى که ائمه)ع( در آن قرار داشتند.
ائمه)ع( نه تنها از حیث سیاسى تحت مراقبت قرار داشتند، بلکه از نظر علمى نیز امام باقر)ع( در شرایطى کار خود را شروع کرد که علم همچون مار سرما دیده، در لانه خود خزیده بود و در برخى تواریخ آمده است که حتى بنى‏هاشم نیز نماز خواندن صحیح را بلد نبودند و اغلب تحت تأثیر فقه اهل سنت، طبق احکام آن‏ها عمل مى‏کردند! بنابراین امام)ع( در شرایط آکادمیک و استاندارد علمى قرار ندارد. او باید تربیت شیعه را از سر بگیرد و قدم به قدم با آنان همراهى نماید.
اگر امام)ع( در این شرایط در پذیرش حدیث خیلى سخت بگیرد مثلاً از آن‏ها بخواهد که حتى از ثقات غیرعادل هم حدیث نپذیرید)یعنى مثلاً شخص مورد اعتمادى که مثلاً چشم‏چران است یا غیبت هم مى‏کند( یا از عامى ثقه چیزى قبول نکنید و امثال این‏ها، کار بر شیعه سخت مى‏شد و نقل حدیث با دشوارى مواجه مى‏گردید. یا نقل از کتابى را که علم به نویسنده آن دارند، بدون اذن نویسنده تحریم مى‏کرد و منوط به اذن شخصى از آن مى‏نمود، با شرایط دشوار آن دوره، نمى‏ساخت. یا اگر از آن‏ها مى‏خواست به جاى این‏که کتاب حدیث را توثیق و تضعیف کنند، به طور موردى بر اساس سند روایت آن‏ها را رد یا قبول کنند، نشدنى بود. اساساً علم رجال پاى کندى داشته است و هیچ‏گاه نتوانسته پا به پاى حدیث رشد کند. کسانى هم که این کتاب‏ها را نوشته‏اند، به قصد آن نبوده که تک تک روایات بر اساس کتاب‏هاى آن‏ها رد یا قبول شود.
خلاصه سخن این‏که ظرفیت‏هاى دوره شکل‏گیرى حدیث با حوزه هزار ساله امروزى قابل مقایسه نیست و ما نمى‏توانیم بر اساس دقت‏هایى که امروزه به آن خو گرفته‏ایم - که البته تا حدود زیادى حق است - ملاک متفاوتى در سنجش احادیث قرار دهیم; احادیثى که در دوره‏اى کاملا متفاوت شکل گرفته است. به عبارت دیگر علماى پس از ظهور امام عصر)عج(، مى‏توانند بر اساس دقت‏هاى عصر خود از امام سؤال کنند و انتظار دقت‏هاى متناسبى داشته باشند. مى‏توانند بر همان اساس، احادیث را ثبت و ضبط کنند و نقل آن را نیز با همان دقت‏ها مطالبه کنند; اما نمى‏توانند نسبت به هزار و چند صد سال پیش، این رفتار را داشته باشند.