بررسی بطلان قراردادهای تفاضلیِ مدت‌دار در صورت هم‌‌جنس و غیر‌مکیل و موزون‌بودن عوضین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدرس سطوح عالیه حوزه علمیه قم، قم، ایران.

چکیده

در بسیاری از قراردادهای پایاپای، ناهمسانی ارزش عوضین، سبب می‌شود قرارداد به صورت تفاضلی منعقد شود و مقدار عوضین با یکدیگر همسان نباشند. ضابطۀ مورد اتفاق فقیهان شیعی در این قراردادهای تفاضلی آن است که اگر عوضین یک قرارداد مکیل یا موزون بوده و با یکدیگر هم‌جنس باشند، این قرارداد «ربا» و باطل است؛ اما افزون‌براین‌ برخی از فقیهان دربارۀ قراردادی که عوضین آن‌‌ هرچند مکیل یا موزون نیستند، با یکدیگر هم‌جنس می‌باشند، این ضابطه را مطرح کرده‌اند که تنها در صورت نقد‌بودن می‌توانند صحیح باشند؛ بنابراین پرسش آن است که آیا این قرارداد به صورت مدت‌دار (نسیه یا سلف) نیز صحیح است یا اینکه تنها به صورت نقدی می‌تواند صحیح باشد؟ این پژوهش با روش نقلی - وحیانی و با داده‌پردازیِ تحلیلی- انتقادیِ اطلاعات، به این نتیجه دست یافته است که برای اشتراط نقد‌بودن این قرارداد دلیل کافی وجود ندارد و باید مطابق اطلاقات صحت قراردادها، حکم به صحت این قرارداد حتی به صورت مدت‌دار شود؛ بنابراین نمی‌‌توان با استناد به ادلۀ ارائه‌شده برای بطلان، اطلاق صحت بیع در قانون مدنی را که شامل این معامله نیز می‌‌شود، طبق اصل چهارم قانون اساسی نامعتبر دانست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Examination of the Invalidity of Long-term Differential Contracts in the Case of Homogeneity and Non-measurability and Disproportionality of the Exchanged Items

نویسنده [English]

  • Seyyed Ali Sedaghat
Professor of Advanced Levels, Islamic Seminary of Qom, Qom, Iran.
چکیده [English]

 value of the exchanged items leads to the contract being concluded in a differential manner, and the amount of the exchanged items is not equal. According to the agreed principle among Shia jurists, in these differential contracts, if the exchanged items are of the same class measure or weight, this contract is considered "usury" (riba) and is therefore invalid. However, in addition to this, some jurists have proposed a principle regarding contracts where the exchanged items, although not measurable or weighable, are still considered to be of the same genus. They have stated that such contracts can only be valid if the exchange is done in a cash manner. Therefore, the question is whether this contract can also be valid in a long-term form (deferred or forward), or can it only be valid in a cash transaction? This research, using a scriptural-revelatory method and analytical-critical data processing, has reached the conclusion that there is not sufficient evidence to require the condition of being a cash transaction for the validity of this contract. Rather, in accordance with the general principles of the validity of contracts, the ruling should be that this contract is valid even in a long-term (deferred) form. Therefore, one cannot, by relying on the presented evidence for invalidity, consider the general principle of the validity of sale contracts in the Civil Code, which also includes this type of transaction, as invalid according to Article 4 of the Constitution.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Differential contract
  • Transactional usury/riba
  • Barter contract
  • Conditions of the exchanged items
  • deferred sale
  1. * قرآن کریم.

    1. آخوند خراسانى، محمد‌کاظم‌. (1406ق). حاشیة المکاسب ‌(محقق: سید مهدى شمس‌الدین‌، چاپ اول). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‌.
    2. ابن حمزه‌، محمد بن على. (1408ق‌). الوسیلۀ إلى نیل الفضیلۀ ‌(محقق: محمد حسون،‌ چاپ اول). قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى(ره).
    3. ابن زهره، حمزۀ بن على. (1417ق‌). غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع (چاپ اول). قم: مؤسسه امام صادق(علیه السلام).
    4. ابن شهر آشوب، محمد بن على‏. (1379ق). مناقب آل أبی طالب(علیه السلام) (ج4، چاپ اول). قم: علامه‏‏.
    5. ابن فارس، احمد. (1404ق). معجم مقائیس اللغۀ‌ (محقق: عبد السلام محمد هارون،‌ ج1و3، چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‌.‌
    6. ابن قولویه، جعفر بن محمد. (1398ق‌). کامل الزیارات‌ (چاپ اول). نجف: دار المرتضویة‌.
    7. ابن منظور، محمد بن مکرم‌. (1414ق). لسان العرب‌ (محقق: احمد فارس صاحب الجوائب، ج2 و3، چاپ سوم). بیروت: دارالفکر.
    8. اراکی، محمد‌علی. (1375). أصول الفقه‏ (چاپ اول). قم: مؤسسة در راه حق‏.
    9. اردبیلى، احمد بن محمد‌. (1403ق‌). مجمع الفائدۀ والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان ‌(محققان: مجتبى عراقى، على‌پناه اشتهاردى و حسین یزدى اصفهانى‌، ج1، 5، 8 و 9، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    10. اردبیلى، احمد بن محمد. (بی‌‌تا). زبدة البیان فی أحکام القرآن ‌(محقق: محمد‌باقر بهبودى‌، چاپ اول). تهران: المکتبۀ الجعفریة لإحیاء الآثار الجعفریة‌.
    11. انصاری، مرتضی بن محمد امین. (1415ق «الف»‌). الزکاة (محقق: گروه پژوهش در کنگره، چاپ اول). قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌.
    12. انصاری، مرتضی بن محمد امین. (1415ق «ب»). الصلاة (محقق: گروه پژوهش در کنگره‌، ج1، چاپ اول). قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌.
    13. انصاری، مرتضی بن محمد امین. (1415ق «ج»). النکاح‌ (محقق: گروه پژوهش در کنگره‌، چاپ اول). قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌‌.
    14. انصارى‌، مرتضى بن محمد امین. (1415ق «د»). المکاسب (محقق: گروه پژوهش در کنگره‌، ج1، چاپ اول). قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌.
    15. ایروانى، على. (1422ق‏). الأصول فی علم الأصول‏ (ج1، چاپ اول). قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم‏.
    16. بجنوردى، سیدحسن. (1419ق‌). القواعد الفقهیة‌ (محققان: مهدى مهریزى و محمد‌حسن درایتى، ج5، چاپ اول). قم: الهادی‌(علیه السلام).
    17. بحر العلوم، سید مهدی. (1427ق). مصابیح الأحکام (ج1، چاپ اول). قم: منشورات
      میثم التمار.
    18. بحرانى، یوسف. (1405ق‌). الحدائق الناضرۀ فی أحکام العترۀ الطاهرۀ‌ (محققان: محمد‌تقى ایروانى و سید عبدالرزاق مقرم، ج19، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    19. بروجردى، سید حسین. (1426ق‌). تبیان الصلاۀ (مقرر: على صافى گلپایگانى، ج4، چاپ اول). قم: گنج عرفان للطباعۀ والنشر‌.
    20. بروجردى، سیدحسین. (1415ق). نهایة الأصول (مقرر: حسینعلی منتظرى، چاپ اول). تهران: نشر تفکر.
    21. تبریزی، جواد. (1387). دروس فی مسائل علم الأصول (ج2، چاپ دوم). قم: دار الصدیقه الشهیدة(علیهماالسلام)‏.
    22. ‌تبریزى، جواد. (1426ق). تنقیح مبانی العروۀ (کتاب الطهارۀ) (ج2، چاپ اول). قم: دارالصدیقۀ الشهیدة(علیهماالسلام).
    23. جوهرى، اسماعیل بن حماد‌. (1410ق‌). تاج اللغۀ و صحاح العربیة (محقق: احمد عبد الغفور عطار‌، ج3، چاپ اول). بیروت: دارالعلم للملایین‌.
    24. حائری یزدی، عبدالکریم. (1404ق‌). الصلاة (چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‌.
    25. حائری یزدی، عبدالکریم. (1418ق). درر الفوائد (چاپ ششم). قم: مؤسسة النشر
      الاسلامی.
    26. حرّ عاملى، محمد بن حسن‌. (1409ق‌). تفصیل وسائل الشیعۀ إلى تحصیل مسائل الشریعۀ‌ (محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام)، ج18، چاپ اول). قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
    27. حکیم، سیدمحسن. (1410ق‌). ‌منهاج الصالحین (ج2، چاپ اول). بیروت: دارالتعارف للمطبوعات‌.
    28. حلّى، ابن ادریس. (1410ق).‌ السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‌ (ج2، چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    29. حمیرى، عبد الله بن جعفر‌. (1413ق‌). قرب الإسناد (محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام)، چاپ اول). قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
    30. حمیرى، نشوان بن سعید‌. (1420ق‌). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم‌ (محققان: حسین بن عبد الله العمرى، مطهر بن على الاریانى و یوسف محمد عبدالله، ج1، چاپ اول). بیروت: دار الفکر المعاصر‌.
    31. خمینى، سید‌روح‌الله. (1421ق). البیع‌ (ج2، 3 و 5، چاپ اول). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
    32. خوانسارى، سیداحمد. (1405ق‌). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع‌ (محقق: على‌اکبر غفارى‌، ج1، 3 و4، چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.
    33. خوئی، سیدابوالقاسم. (1418ق). فقه الشیعۀ (کتاب الطهارۀ) (مقرر: سید‌محمد‌مهدی موسوی خلخالی، ج2 و6، چاپ سوم). قم: مؤسسه آفاق.
    34. خوئی، سیدابوالقاسم. (1418ق). موسوعۀ الإمام الخوئی (ج3، 4 و12، چاپ اول). قم: مؤسسۀ إحیاء آثار الإمام الخوئی(ره).
    35. خوئی، سیدابوالقاسم. (بی‌‌تا). مصباح الفقاهۀ‌ (مقرر: محمد‌على توحیدى‌، ج7). بی‌‌نا.
    36. خوئى، سیدابوالقاسم. (1409ق). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال‌ (ج11، چاپ چهارم). قم: منشورات مدینۀ العلم.
    37. خویى، سیدابوالقاسم. (1410ق). منهاج الصالحین (ج2، چاپ بیست و هشتم). قم: منشورات مدینة العلم.
    38. راغب اصفهانى، حسین بن محمد. (1412ق‌). مفردات ألفاظ القرآن ‌(محقق: صفوان عدنان داودى‌، چاپ اول). لبنان -سوریه: دارالعلم.
    39. رشتی، میرزا حبیب‌الله. (1401ق‌). القضاء‌ (محقق: سیداحمد حسینى، ج1، چاپ اول). قم: دار القرآن الکریم‌.
    40. سلاّر، حمزۀ بن عبد العزیز. (1404ق). المراسم العلویة و الأحکام النبویة (چاپ اول). قم: منشورات الحرمین.
    41. سید علی خان، ابن معصوم مدنی کبیر. (1384). الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغۀ العرب المعول‏ (محقق: مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، ج4، چاپ اول). مشهد: مؤسسۀ آل‌البیت(علیهم السلام)‏.
    42. سیستانی، سیدعلی. (1440ق). الربا (مقرر: سید هاشم هاشمی، چاپ اول). قم: انتشارات اسماعیلیان.
    43. سیستانى، سیدعلى. (1414ق). قاعدۀ لاضرر و لا ضرار. قم: دفتر حضرت آیت‌الله سیستانى‌.
    44. سیستانى، سیدعلى. (1417ق). ‌منهاج الصالحین‌ (ج2، چاپ پنجم). قم: دفتر حضرت آیت‌الله سیستانى‌.
    45. شاهرودی، سیدمحمود. (1402ق). الحج (ج3، چاپ اول). قم: انصاریان.
    46. شبیری زنجانی، سیدموسی. (بی‌‌تا). کتاب نکاح (ج19 و 23، چاپ اول). قم: رأی‌‌پرداز.
    47. شعیب، میثم، قبولی درافشان، سیدمحمدتقی و حائری، سیدمحمدحسن. (1400). تأملی در انگارۀ عدم ربا در معدودات. پژوهش‌های فقهی، 17(3)، صص 906-937.
    48. شهید اول، محمد بن مکى‌ عاملی. (1414ق‌). غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد‌ (محقق: رضا مختارى، ج2، چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه.
    49. شهید اول، محمد. (1417ق). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة‌ (ج2 و3، چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    50. شهید ثانى، زین‌الدین. (1410ق‌). الروضۀ البهیة فی شرح اللمعۀ الدمشقیة (ج3 و7، چاپ اول). قم: کتاب‌فروشى داورى.
    51. شیرازى، محمدتقى. (1412ق‌). حاشیة المکاسب ‌(محقق: على یزدى‌، ج1، چاپ اول). قم: منشورات الشریف الرضی.
    52. صدر، سیدمحمد‌باقر‌. (1408ق‌). بحوث فی شرح العروة الوثقى (محقق: سیدمحمود هاشمى، ج3، چاپ دوم). قم: مجمع الشهید آیت‌الله الصدر العلمی.
    53. صدوق، محمّد بن على بن بابویه. (1413ق). من لا یحضره الفقیه (ج3 و 4، چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.‌
    54. صدوق، محمّد بن على بن بابویه‌. (1415ق‌). المقنع‌ (چاپ اول). قم: مؤسسه امام هادى(علیه السلام).
    55. طبرسى، فضل بن حسن‏. (1372). مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏ (محقق: محمد‌جواد بلاغى‏، ج2، چاپ سیزدهم). تهران: انتشارات ناصرخسرو‏.
    56. طوسى، محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة‌ (ج2، چاپ سوم). ‌تهران: المکتبۀ المرتضویۀ.
    57. طوسى، محمد بن حسن. (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار (ج3، چاپ اول). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
    58. طوسى، محمد بن حسن. (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه والفتاوى (چاپ دوم). بیروت: دار الکتاب العربی.
    59. طوسى، محمد بن حسن. (1407ق «الف»). الخلاف (ج3، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    60. طوسى، محمد بن حسن‌. (1407ق «ب»‌). تهذیب الأحکام‌ (ج1، 2، 7، 8 و10، چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الإسلامیة‌.
    61. طوسى، محمد بن حسن‏. (1417ق). العُدۀ فی أصول الفقه (چاپ اول)‏. قم: نشر محمدتقی علاقبندیان‏.
    62. عاملى، سیدجواد. (1419ق‌). مفتاح الکرامۀ فی شرح قواعد العلاّمۀ (محقق: محمدباقر خالصى، ج13 و 14، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    63. عاملى، محمد بن على. (1411ق‌). مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام ‌(محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام)، ج7، چاپ اول). بیروت: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
    64. علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1412ق‌). منتهى المطلب فی تحقیق المذهب‌ (ج1، چاپ اول). مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة‌.
    65. علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1413ق‌). قواعد الأحکام فی معرفۀ الحلال و الحرام‌ (ج2، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    66. علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1414ق). تذکرة الفقهاء (ج10، 12 و16، چاپ اول). قم: مؤسسه آل‌البیت^.
    67. على بن جعفر(علیه السلام). عریضى. (1409ق‌). مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها ‌(محقق: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام)، چاپ اول). ‌قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
    68. فاضل اصفهانى، محمد بن حسن. (1416ق‌). کشف اللثام والإبهام عن قواعد الأحکام‌ (ج1 و 4، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    69. فتحی‌‌نیا، مهدی. (1387). طرح دو سوال دربارۀ ربا در موزونات و معدودات. فقه اهل بیت(علیهم السلام)، 14(‌54)، صص 221-226.
    70. فخرالمحققین، محمد بن حسن بن یوسف‌. (1387ق‌). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد‌ (محققان: سیدحسین موسوى کرمانى، على‌پناه اشتهاردى و عبدالرحیم بروجردى‌، ج1 و 4، چاپ اول). قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.
    71. فراهیدی، خلیل ابن احمد. (1410ق‌). العین‌ (محققان: دکتر مهدى مخزومى و دکتر ابراهیم سامرائى‌، ج7، چاپ دوم). قم: نشر هجرت‌.
    72. فیض کاشانی، محمد محسن. (1406ق‌). الوافی (محقق: ضیاءالدین حسینى اصفهانى‌، ج18، چاپ اول). اصفهان: کتابخانه امام امیر المؤمنین علی(علیه السلام).
    73. فیض کاشانى، محمدمحسن. (بی‌‌تا). مفاتیح الشرائع‌ (ج3، چاپ اول). قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفی(ره).
    74. فیومى، احمد بن محمد. (بی‌‌تا). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی (ج2، چاپ اول). قم: منشورات دار الرضی.
    75. قمى، سیدتقى. (1426ق‌). مبانی منهاج الصالحین‌ (محقق: عباس حاجیانى‌، ج3، چاپ اول). قم: منشورات قلم الشرق‌.
    76. قمى، على بن ابراهیم‏. (1404ق). تفسیر القمی‏ (محقق: موسوى جزائرى، ج1، چاپ سوم). قم: دار الکتاب‏‏.
    77. کاشف الغطاء، حسن بن جعفر. (1422ق‌). أنوار الفقاهۀ (کتاب البیع)‌ (چاپ اول). نجف: مؤسسه کاشف الغطاء‌.
    78. کرکى، على بن حسین‌. (1414ق‌). جامع المقاصد فی شرح القواعد (محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام)، ج4، چاپ دوم). قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
    79. کشّى، محمد بن عمر‌. (1409ق). اختیار معرفۀ الرجال‌ (چاپ اول). مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه فردوسی.
    80. کلینى، محمد بن یعقوب‌. (1407ق‌). الکافی (محقق: على‌اکبر غفارى‌، ج3، 4 و 5، چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الإسلامیة‌.
    81. مجلسى اول، محمدتقى بن مقصود‌علی‌. (1406ق‌). روضۀ المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه ‌(محققان: سیدحسین موسوى کرمانى، على‌پناه اشتهاردى و سید فضل‌الله طباطبایى، ج1 و 7، چاپ دوم). قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور‌.
    82. مجلسى دوم، محمدباقر بن محمدتقى‏. (1403ق). بحار الأنوار (ج62، چاپ دوم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    83. مجلسى دوم، محمد‌باقر‌ بن محمد‌تقى. (1406ق‌). ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار‌ (محقق: سیدمهدى رجائى‌، ج11و 14، چاپ اول). قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى(ره).
    84. محقق حلّى، جعفر بن حسن‌. (1407ق‌). المعتبر فی شرح المختصر (محققان: محمدعلى حیدرى، سید مهدى شمس الدین، سید ابو‌محمد مرتضوى و سید‌على موسوى،‌ ج1، چاپ اول). قم: مؤسسه سیدالشهداء(علیه السلام).
    85. محقق حلّى، جعفر بن حسن‌. (1408ق‌). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام (محقق: عبد الحسین محمد‌على بقال‌، ج2، چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.
    86. محقق داماد، سیدمحمد. (1401ق‌). الحج‌ (مقرر: عبد الله جوادى آملى‌، ج2 و 3، چاپ اول). قم: چاپخانه مهر‌.
    87. محقق داماد، سیدمحمد. (1416ق). الصلاة (مقرران: محمد مؤمن و عبدالله جوادى طبرى آملى‌، ج1، چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    88. مرتضی زبیدى، سیدمحمد بن محمد. (1414ق‌). تاج العروس من جواهر القاموس‌ (محقق: على شیرى‌، ج4، چاپ اول). بیروت: دار الفکر.
    89. مصطفوى، حسن‌. (1402ق‌). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (ج6 و 9، چاپ اول). تهران: مرکز الکتاب للترجمۀ والنشر.
    90. مفید، محمّد بن محمد بن نعمان. (1413ق‌). المقنعۀ‌ (چاپ اول). قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
    91. میرزاى قمّى، ابوالقاسم بن محمد‌حسن‌. (1413ق‌). جامع الشتات فی أجوبۀ السؤالات (محقق: مرتضى رضوى‌، ج2، چاپ اول). تهران: مؤسسه کیهان‌.
    92. نائینى، محمدحسین. (1373ق). منیة الطالب فی حاشیة المکاسب (مقرر: موسى بن محمد نجفی خوانسارى، ج1، چاپ اول). تهران: المکتبۀ المحمدیة.‌
    93. نائینى، محمد‌حسین. (1413ق‌). المکاسب و البیع (مقرر: میرزا محمد‌تقى آملى‌، ج2، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    94. نجاشى، احمد بن على‌. (1407ق‌). فهرست أسماء مصنفی الشیعۀ‌ (رجال النجاشی) (محقق: سید موسى شبیرى زنجانی). قم: دفتر انتشارات اسلامى‌.
    95. نجفى، محمد حسن‌. (1404ق‌). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌ (محققان: عباس قوچانى و على آخوندى‌، ج21، 23، 24 و 29، چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    96. نراقى، احمد بن محمد مهدى. (1415ق). مستند الشیعۀ فی أحکام الشریعۀ (ج1و 15، چاپ اول). قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
    97. نراقى، احمد بن محمد مهدى. (1417ق‌). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام‌ (چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
    98. وحید بهبهانی، محمد‌باقر بن محمد اکمل. (1424ق‌). مصابیح الظلام‌ (محقق: گروه پژوهش مؤسسه علامه مجدد وحید بهبهانى، ج6، چاپ اول). قم: مؤسسۀ العلامۀ المجدد الوحید البهبهانی.
    99. همدانى، رضا. (1416ق‌). مصباح الفقیه‌ (محققان: محمد باقرى، نورعلى نورى، محمد میرزائى و سید نور الدین جعفریان‌، ج1، چاپ اول). قم: مؤسسۀ الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسۀ النشر الإسلامی.
    100. یوسفی، احمدعلی؛ مادرشاهی، محمد. (1396). ابهام‌‌زدایی فقهی از ربای معاملی
      در معدودات مثلی و آثار آن در نظام پولی و مالی. فقه و تاریخ تمدن، شمارۀ 54،
      صص 106-130.
    101. یزدى، سیدمحمد‌کاظم. (1414ق‌). تکملة العروة الوثقى‌ (محقق: سید محمد‌حسین طباطبایى، ج1، چاپ اول). قم: کتاب‌فروشى داورى‌.
    102. یزدى‌، سیدمحمدکاظم. (1415ق‌). سؤال و جواب‌ (محققان: سید مصطفى محقق، سیدمحمد مدنى بجستانى و سیدحسن وحدتى شبیرى، چاپ اول). تهران: مرکز نشر العلوم الإسلامی.