قاعده نیت و گستره آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

چکیده

قاعده نیت در زمره قواعد فقهی پرکاربرد است. علی‌رغم حضور نمایان آن در ابواب فقهی مختلف، طرح آن به عنوان قاعده‌ای فقهی با یادکرد جوانب متعدد و گوناگون و موارد کاربرد آن کمتر انجام شده است. این نوشته درصدد معرفی قاعده و بیان ادله‌ای است که می‌توان از آن برای اثبات قاعده بهره جست. این ادله شامل کتاب، سنت و عقل است. برخلاف برخی که اساساً نیت را ویژه عبادات می‌دانند، نه‌تنها نیت بلکه به تبع آن، قاعده نیت در غیرعبادات نیز جریان دارد. لذا نیت در قاعده به قصد قربت اختصاص ندارد. افزون بر اینکه شامل معانی قصد عنوان، قصد مدلول لفظ و اثر و غایت آن، قصد لفظ و اصل انگیزه و غرض نیز می‌شود و عملاً در همه این معانی به کار رفته است. تطبیقات فقهی قاعده به همراه اصل روایات در ابواب مختلف گواه این تعمیم است. برخلاف تصور برخی، لفظ نیت بر همان معنای لغوی خود مانده است. فقیهان پیشین در موارد مختلف به راحتی از برخی آیات و روایات برای اثبات قاعده و وجوب نیت بهره می‌جسته‌اند ولی رفته‌رفته برخی پسینیان دلالت این آیات را زیر سؤال برده‌اند؛ چنان‌که دلالت و سند برخی روایات را نیز برای اثبات قاعده نپذیرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Principle of Intention and Its Scope

نویسنده [English]

  • alireza farahnak
Assistant professor, Islamic Sciences and Culture Academy, Qom, Iran.
چکیده [English]

The principle of intention is considered as one of the most widely used jurisprudential principles. Despite its prominent presence in various jurisprudential areas, its project as a jurisprudential principle with mentioning various aspects and its applications has been less carried out. The current paper seeks to introduce the principle and express the arguments that can be used to prove the principle. These arguments include the book (the Qur'an), tradition, and reason. Unlike some who basically consider intention to be specific to worship, not only intention but, consequently, the principle of intention also applies to non-worships. Therefore, intention as a principle is not devoted to the intention of proximity (to Allah). In addition, intention include the meanings of the intention of title, the intention of the speaker of the word and its effect and purpose, the word intention and the principle of motivation and purpose, and practically it has been used in all these meanings. The jurisprudential application of the principle along with the principle of narratives in different areas is a proof of this generalization. Contrary to some people's beliefs, the word "intention" still has the meaning of its word. The former jurists in various cases have easily used some verses and hadiths to prove the principle and the necessity of intention, but gradually some of the late jurists have questioned the arguments of these verses. Even, they have not accepted the arguments and evidence of some narratives to prove the principle.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Principle of intention
  • intention
  • jurisprudential principles
  • intention of proximity
  • intention of title
  • intention of word
  • motivation

مراجع

* قرآن کریم.
1. آملی، میرزا محمدتقی. (۱۳۸۰ق). مصباح الهدى فی شرح العروة الوثقى (چاپ اول). تهران: مؤلف.
2. ابن‌ادریس حلی، محمد بن منصور. (۱۴۱۰ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‌
3. ابن‌اشعث، محمد بن محمد اشعث. (بی‌تا).‌ الجعفریات- الأشعثیات (چاپ اول). تهران: چاپخانه اسلامیه.
4. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد. (۱۴۰۴ق). معجم مقائیس اللغة (چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
5. ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد. (۱۴۰۹ق). الرسائل العشر (چاپ اول). قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى.
6. ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (۱۴۱۴ق). لسان العرب (چاپ سوم). بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
7. ابوالفتوح رازى، حسین بن على. (۱۴۰۸ق). روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن (چاپ اول). مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى.
8. استرآبادى، محمد بن علی. (بی‌تا). آیات الاحکام (چاپ اول). تهران: معراجی.
9. اشتهاردی، علی‌پناه. (۱۴۱۷ق). مدارک العروة (چاپ اول). تهران: دار الأسوة للطباعة والنشر.
10. بنی‌فضل، مرتضى بن سیف‌علی. (بی‌تا). مدارک تحریر الوسیلة- الصلاة.
11. جمعی از محققان. (۱۳۹۳). مأخذشناسی قواعد فقهی (چاپ اول). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
12. حر عاملی، محمد بن حسن. (۱۴۰۳ق). الفوائد الطوسیة (چاپ اول). قم: چاپخانه علمیه‌.
13. حکیم، سید محسن طباطبایى. (۱۴۱۶ق). مستمسک العروة الوثقى (چاپ اول). قم: مؤسسة دار التفسیر.
14. حلبی، علی بن حسن. (۱۴۱۴ق). إشارة السبق إلى معرفة الحق‌ (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
15. حمیری، عبدالله بن جعفر. (۱۴۱۳ق). قرب الإسناد (چاپ اول). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
16. خمینی، سید مصطفی موسوی. (بی‌تا). الواجبات فی الصلاة (چاپ اول). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
17. خویی، سید ابوالقاسم. (۱۴۱۸ق). التنقیح فی شرح العروة الوثقى (مقرر: میرزا على غروى، چاپ اول). قم: تحت اشراف جناب آقاى لطفى.
18. دارابی، محمد بن محمد. (۱۴۱۸ق). مقامات السالکین (چاپ اول). قم: مرصاد.
19. زبیدی، سید محمد مرتضى حسینى. (۱۴۱۴ق). تاج العروس من جواهر القاموس‌ (چاپ اول). بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
20. سید‌ مرتضی، علی بن حسین موسوی. (۱۴۱۵ق). الانتصار فی انفرادات الإمامیة (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
21. سید‌ مرتضی، علی بن حسین موسوی. (۱۴۱۷ق). المسائل الناصریات‌ (چاپ اول). تهران: رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیة‌.
22. شهید اول، محمد بن مکی عاملی. (۱۴۰۰ق). القواعد والفوائد (چاپ اول). قم: کتابفروشى مفید.
23. شهید اول، محمد بن مکی عاملی. (۱۴۱۹ق). ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة (چاپ اول). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
24. شهید ثانی، زین‌الدین بن على عاملی. (۱۴۲۱ق). رسائل الشهید الثانی (چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
25. صدر، سید محمد. (۱۴۲۰ق). ماوراء الفقه (چاپ اول). بیروت: دار الأضواء للطباعة والنشر والتوزیع.
26. طباطبایی قمی، سید‌تقی. (۱۴۲۶ق). مبانی منهاج الصالحین‌ (چاپ اول). قم: منشورات قلم الشرق.
27. طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع البیان فی تفسیر القرآن (چاپ سوم). تهران: ناصر خسرو.
28. طوسی، محمد بن حسن (۱۴۰۰ق). النهایة فی مجرد الفقه والفتاوى (چاپ دوم). بیروت: دار الکتاب العربی.
29. طوسی، محمد بن حسن (۱۴۰۷ق «الف»). الخلاف (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
30. طوسی، محمد بن حسن. (۱۳۸۷ق). المبسوط فی فقه الإمامیة‌ (چاپ سوم). تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
31. طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۰۷ق «ب»). تهذیب الأحکام (چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
32. طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن (چاپ اول). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
33. عریضى، على بن جعفر. (۱۴۰۹ق). مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها (چاپ اول). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
34. علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۲ق). منتهى المطلب فی تحقیق المذهب (چاپ اول). مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
35. علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۳ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
36. علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۴ق). تذکرة الفقهاء (چاپ اول). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
37. علامه طباطبایی، محمدحسین. (۱۳۹۰ق). المیزان فی تفسیر القرآن (چاپ دوم). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
38. فاضل هندی، محمد بن حسن. (۱۴۱۶ق). کشف اللثام والإبهام عن قواعد الأحکام (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
39. فخر المحققین، محمد بن حسن. (۱۳۸۷ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد (چاپ اول). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
40. فخر المحققین، محمد بن حسن. (۱۴۱۴ق). الرسالة الفخریة فی معرفة النیّة (چاپ اول). مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
41. کاشانی، ملا حبیب‌الله شریف. (۱۴۰۴ق). مستقصى مدارک القواعد ومنتهى ضوابط الفوائد (چاپ اول). قم: چاپخانه علمیه.
42. کاشف الغطاء، جعفر بن خضر. (۱۴۲۲ق). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء (چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
43. کاشف الغطاء، محمدحسین بن علی. (۱۳۵۹ق). تحریر المجلة (چاپ اول). نجف اشرف: المکتبة المرتضویة.
44. کاکاوند، زهرا. (۱۳۹۴). فضای مجازی در آینه فتوا (حکم شرعی برخی از مراجع). فصلنامه فرهنگ پویا، (۲۹)، صص ۲۲-۲۵.
45. کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ق). الکافی (چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الاسلامیة.
46. مازندرانی، ملامحمدصالح. (۱۳۸۲ق). شرح الکافی (چاپ اول). تهران: المکتبة الإسلامیة.
47. مؤمن قمی، علی. (۱۴۲۱ق). جامع الخلاف والوفاق بین الإمامیة وبین أئمة الحجاز و العراق‌ (چاپ اول). قم: زمینه‌سازان ظهور امام عصر(عج).
48. مجلسی اول، محمدتقی. (۱۴۱۴ق). لوامع صاحبقرانى (چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
49. مجلسی دوم، محمدباقر. (۱۴۱۰ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(علیهم السلام) (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الطبع والنشر.
50. محقق بحرانی، یوسف بن احمد. (۱۴۰۵ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة‌ (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
51. محقق حلی، جعفر بن حسن. (۱۴۰۷ق)، المعتبر فی شرح المختصر (چاپ اول). قم: مؤسسه سید الشهداء(علیه السلام).
52. محقق حلی، جعفر بن حسن. (۱۴۰۸ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام (چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
53. محقق سبزواری، محمدباقر. (۱۲۷۴ق). ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد (چاپ اول). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
54. محقق مراغی، سید میر عبدالفتاح. (۱۴۱۷ق). العناوین الفقهیة (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
55. مصطفوی، سید محمدکاظم. (۱۴۲۳ق). فقه المعاملات (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
56. مغربی، قاضی نعمان. (۱۳۸۵ق). دعائم الإسلام (چاپ دوم). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
57. مفید، محمد بن محمد. (۱۴۱۳‌ق «الف»). المقنعة (چاپ اول). قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
58. مفید، محمد بن محمد. (۱۴۱۳‌ق «ب»). المسائل الصاغانیة (چاپ اول). قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
59. میرزای قمی، ابوالقاسم. (۱۴۱۷ق). غنائم الأیّام فی مسائل الحلال والحرام (چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
60. میلانی، سید محمدهادى حسینى. (۱۳۹۵ق). محاضرات فی فقه الإمامیة- کتاب الزکاة (چاپ اول). مشهد: مؤسسه چاپ و نشر دانشگاه فردوسى.
61. نجفی، محمدحسن. (۱۴۰۴ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام (چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 12 شهریور 1399
  • تاریخ بازنگری: 13 مهر 1399
  • تاریخ پذیرش: 25 آبان 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار