تعارض استصحاب و قاعدۀ درء در فقه جزایی و قانون مجازات اسلامی مصوب 1392

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه تبریز

2 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مفید قم

3 گروه آموزشی حقوق دانشگاه پیام نور اسکو

چکیده

قاعدۀ درء یکی از قواعد مهم فقه جزایی است. برپایۀ این قاعده، مجازات‌ها در هنگام شبهه و تردید برداشته می‌شوند. در فقه جزایی و قانون مجازات اسلامی، مواردی ممکن است پیش آید که مفاد این قاعده با اصل استصحاب تعارض داشته باشد. این تعارض زمانی اتفاق می‌افتد که لازمۀ استصحاب ثبوت مجازات باشد؛ درحالی‌که قاعدۀ درء بر رفع مجازات دلالت دارد. اما از آنجا که قاعدۀ درء دلیل اجتهادی است، بر اصل عملی استصحاب، که دلیل فقاهتی است، تقدم می‌یابد. باوجود این، در باب قصاص، برخی از فقیهان و حقوق‌دانان در تعارض بین درء و استصحاب با استناد به اصل استصحاب به ثبوت مجازات حکم داده‌اند و قاعدۀ درء را ملاحظه نکرده‌اند. در مقابل، برخی دیگر از آنها با استناد به قاعدۀ درء به رفع مجازات حکم کرده‌اند. این اختلاف ناشی از میزان شمول این قاعده از دیدگاه آنهاست. اگر دلالت قاعدۀ درء بر مطلق مجازات (اعم از حدود، قصاص و تعزیر) اثبات شود، در تمام مجازات‌ها قاعدۀ درء بر اصل استصحاب مقدم می‌شود. با بررسی‌های انجام‌گرفته به‌نظر می‌رسد که شمول این قاعده بر مطلق مجازات‌ها امتیازهایی دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Conflict of istiṣḥāb and dar` rule in criminal jurisprudence and Islamic Pun-ishment Code 2014

نویسندگان [English]

  • Reza Ilhami 1
  • sayyed Sajjad Mohammadi 2
  • kamal aghapour 3
1 Assistant professor, Tabriz University (corresponding author)
2 PHD student of Jurisprudence and principles of Islamic law, Mofid University, Qom
3 Law School, Payam Noor University of Osko
چکیده [English]

Dar` rule is one of the important rules of the criminal jurisprudence. Based on this rule, the punishments are removed with the mistake or doubt. In criminal jurisprudence and Islamic Punishment Code, the cases can be raised in that the content of dar` rule conflics with istiṣḥāb principle. This contradiction occurs when the istiṣḥāb implies to establish the punishment, while the implication of dar` rule is removal of the punishment. But since this rule is a ijtihādi evidence, it precedes the practical principle of istiṣḥāb which is jurisprudential reason. Nevertheless, as to qisās (retaliation), according to istiṣḥāb principle, some jurisprudents and lawyers have ruled to establishment of the penalty in the conflict of this principle and dar` rule, and they have not regarded the latter. In contrast, based on the dar` rule, some other of them have ruled to remove the punishment. This contradiction is due to inclusion of this rule in accordance with their viewpoint. If implication of the dar` rule is proven on all the punishments (hodud, qisas and ta`zir punishments), the dar` rule precedes the istiṣḥāb principle in all the punishments. According to considerations, it seems that inclusion of this rule on the absolute punishments has advantages.

کلیدواژه‌ها [English]

  • istiṣḥāb
  • dar` rule
  • principle
  • imārah
  • entry
  • criminal jurisprudence
  • Islamic pun-ishment Code

مراجع

* قرآن کریم، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی.
1. آخوند خراسانی (محمدکاظم‌بن‌حسین) (1409ق)، کفایة الأصول، چاپ نخست، قم: آل‌البیت(علیهم السلام).
2. اردبیلی، احمدبن‌محمد (1403ق)، مجمع الفائدة و البرهان، چاپ نخست، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
3. انصاری مرتضی (1428ق)، فرائد الأصول، چاپ نهم، قم: مجمع الفکر الإسلامی.
4. ترمذی،محمد‌بن‌عیسی (1975م)، سنن الترمذی، چاپ دوم، مصر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی.
5. جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد (1418ق)، الصحاح، بیروت: دارالفکر.
6. خمینی (امام)، سیدروح‌الله موسوی (1376)، الإستصحاب، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
7. ___________________ (بی‌تا)، تحریر الوسیلة، چاپ نخست، قم: مؤسسۀ مطبوعات دارالعلم.
8. خوئی، سید ابوالقاسم موسوی (1422ق)، مبانی تکملة المنهاج (ج41 و 42 موسوعة الإمام الخوئی)، چاپ نخست، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی(ره).
9. ساداتی، سید محمدمهدی (1395)، «شرایط اعمال قاعدۀ درء در فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش14، ص113-146.
10. سبحانی تبریزی، جعفر (1388)، الوسیط فی أصول الفقه، چاپ چهارم، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
11. سبزواری، سید عبدالأعلی (1413ق)، مهذّب الأحکام، چاپ چهارم، قم: مؤسسه المنار.
12. شهید ثانی (زین‌الدین‌بن‌علی) (1413ق)، مسالک الأفهام، چاپ نخست، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
13. شیخ صدوق (ابوجعفر محمدبن‌علی) (1415ق)، المقنع، چاپ نخست، قم: مؤسسۀ امام هادی(ع).
14. شیخ طوسی (محمدبن‌حسن) (1387ق)، المبسوط، چاپ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
15. _________________ (1407ق)، الخلاف، چاپ نخست، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
16. صاحب جواهر (محمدحسن نجفی) (1404ق)، جواهر الکلام، چاپ هفتم، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
17. صدر، محمدباقر (1417ق)، بحوث فی علم الأصول، چاپ سوم، قم: مؤسسۀ دائرةالمعارف فقه اسلامی‏.
18. طباطبائی، سیدعلی‌بن محمد (1418ق)، ریاض المسائل، چاپ نخست، قم: آل البیت(علیهم السلام).
19. طریحی، فخرالدین (1416ق)، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی.
20. عاملی حسینی، سید جواد (بی‌تا)، مفتاح الکرامة، چاپ نخست، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
21. علامه حلی (حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر) (1420ق)، تحریر الأحکام، چاپ نخست، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
22. عمید، حسن (1362)، فرهنگ فارسی عمید، تهران: انتشارات امیرکبیر.
23. فاضل هندی (محمدبن‌حسن) (1416ق)، کشف اللثام، چاپ نخست، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
24. فخلعی، محمدتقی (1379)، «پژوهشی در قاعدۀ فقهی درء الحد»، مطالعات اسلامی، ش 47 و48، ص121-164.
25. فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب (1412ق)، القاموس المحیط، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
26. کلینی، محمدبن‌یعقوب (1407ق)، الکافی، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
27. مامقانی، عبدالله (بی‌تا)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: مطبعة المرتضویة.
28. مجلسی اول (محمدتقی) (1406ق)، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: مؤسسه فرهنگی ـ اسلامی کوشانبور.
29. محقق حلی (جعفربن‌حسن) (1408ق)، شرائع الإسلام، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان.
30. محقق داماد، سید مصطفی (1406ق)، قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
31. مرعشی نجفی، سید شهاب‌الدین (بی‌تا)، القصاص علی ضوء القرآن و السنة، ج1، قم: بی‌نا.
32. مسعود، جبران (بی‌تا)، فرهنگ الفبائی الرائد، ج1، چاپ سوم، مشهد: آستان قدس رضوی، شرکت به‌نشر.
33. مظفر، محمدرضا (1389)، أصول الفقه، چاپ هفتم، قم: بوستان کتاب.
34. مکارم شیرازی، ناصر (1418ق)، انوار الفقاهه ـ کتاب حدود و تعزیرات، چاپ نخست، قم: مدرسۀ امام علی(ع).
35. _____________ (1411ق)، القواعد الفقهیة (لمکارم)، چاپ سوم، قم: مدرسۀ امام علی(ع).
36. موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا (1412ق)، الدر المنضود فی أحکام الحدود، چاپ نخست، قم: انتشارات دارالقرآن الکریم.
37. موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم (1427ق)، فقه الحدود و التعزیرات، چاپ دوم، قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید.
38. موسوی بجنوردی، سید محمد (1401ق)، قواعد فقهیة، چاپ سوم، تهران: عروج.
39. میرمحمد صادقی، حسین (1390)، حقوق کیفری اختصاصی ـ جرائم علیه اشخاص، چاپ هشتم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
40. نائینی، محمدحسین (بی‌تا)، أجود التقریرات، به‌تقریرِ ابوالقاسم خوئی، قم: کتاب‌فروشی مصطفوی.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 08 مرداد 1397
  • تاریخ بازنگری: 01 اسفند 1397
  • تاریخ پذیرش: 01 دی 1397

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار