اسرار الصلاة شهید ثانى(همراه با کتابشناسى و نسخه‏شناسى اسرار الصلاةها)

 شرح حال شهید ثانى)قده( (965 - 911 ق(

شهید ثانى، شیخ زین الدین )جبع 911 - استانبول 965 ق( فرزند نور الدین على عاملى جبعى شامى، معروف به ابن الحجة و مشهور به شهید ثانى، از استوانه‏هاى دین و اعاظم علماى امامیه و طرف اجازات. ولادت و نشأت وى در جبع، از قراى جبل عامل بود; پس از اخذ علوم و فنون ادب و پس از وفات پدرش (925 ق( به شهر میس هجرت نمود و به حوزه درسى شیخ على بن عبد العالى کرکى ملحق گردید و شرائع و ارشاد و قواعد علامه را نزد او تلمذ کرد. سپس در سال (933 ق( راهى کرک نوح گشت و به حوزه درس همسر خاله خود شیخ على میسى پیوست و همچنین از محضر سید حسن بن سید جعفر صاحب المحجة البیضاء کسب فیض کرد، تا اینکه به زادگاه خود جبع بازگشت (934 ق( و به ارشاد و قضاى حوایج مردم پرداخت. سپس به دمشق هجرت نمود (937 ق( و به حوزه درس فیلسوف امامى شیخ شمس الدین محمد بن مکى پیوست و کتب طب و شرح الموجز النفیسى و غایة القصد و حکمة الاشراق سهروردى را نزد او تلمذ کرد و کتاب الشاطبیة و قراءات مختلف را نزد شیخ احمد بن جابر فراگرفت. از آنجا ابتدا به حجاز (944 ق( و سپس راهى عتبات مقدسه عراق (946 ق( شد و از علماى آن دیار کسب فیض نمود و به درجه والاى اجتهاد نایل گردید. او از کربلا به سوى قسطنطنیه حرکت کرد (951 ق( و به ارشاد و تدریس پرداخت و در این هنگام بود که تولیت مدرسه نوریه بعلبک سوریه به او تفویض گشت و راهى این شهر شد و فقه مذاهب پنج‏گانه را در مدرسه نوریه تدریس مى‏کرد. شهید جماعتى از مشایخ سنى خود را در اجازات خویش به شاگردانش نام برده است از جمله آنها: شیخ شهاب الدین احمد شافعى، شیخ ملاحسین جرجانى، شیخ زین الدین مالکى و شیخ ناصر الدین شافعى و چند تن دیگر. شهید ثانى که سفرهاى بسیارى به ممالک اسلامى داشته با علما و فلاسفه فریقین روابط دائمى برقرار کرده بود. رفته رفته آوازه بلندى در محافل علمى و مجامع دینى یافت و شیعیان از (948 ق( در امر تقلید و مرجعیت به او رجوع نمودند; به طورى که مورد احترام کافه طبقات مردم بود و به نشر احکام دین کوشش فراوانى داشت و در امر تربیت طلاب و در راه ترویج تشیع و احیاى مکتب اهل بیت: تلاش ورزید و مرجعیت عظمى و ریاست مذهبى تامه علماى شیعه را به خود اختصاص داد.

 مؤلفات و آثار شهید ثانى

شهید ثانى مؤلفات گران‏قدر و مهمى در حدود هشتاد عنوان از خود به یادگار باقى گذاشته است که بعضى از آنها به چاپ رسیده است در اعیان الشیعة، 79 عنوان از مؤلفات او ضبط شده است. بعضى از آنها عبارت‏اند از کتاب الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیة در فقه که مکرر به طبع رسیده است و از کتب فقهى درسى حوزه‏هاى علمى شیعیان در جهان است; تمهید القواعد الاصولیة; فتاوى المختصر; اسرار الصلاة; منیة المرید فى آداب المفید; بغیة المرید; کفایة المحتاج فى مناسک الحاج; کشف الریبة عن احکام الغیبة; البدایة فى علم الدرایة; جواهر الکلمات فى صیغ العقود و الایقاعات; غنیة القاصدین فى اصطلاحات المحدثین; انوار الهدى فى مسالة البداء; الرسالة الاعتقادیة فى معرفة الله; منظومه فى نحو; حقائق الایمان; منار القاصدین فى اسرار معالم الدین; البدایة فى سبیل الهدایة; مبرد الاکباد; مسکن الفوائد; اسرار الزکاة و الصوم و الحج1.

 التنبیهات العلیّة یا أسرار الصلاة

اسرار الصلاة یا التنبیهات العلیّة على وظائف الصلاة القلبیّة یکى از کتابهاى شهید ثانى (965 - 911 ق( است که مانند سائر آثارشان مورد توجه علما و دانشمندان - از قرن دهم تاکنون - قرار گرفته است. وبهترین دلیل بر این مدّعا وجود بیش از دویست نسخه خطى از ابن رساله اسرار الصلاة است که اجمالاً به معرفى آن خواهیم پرداخت.

و نیز وجود ترجمه‏هاى مختلف که در کتابشناسى و نسخه‏شناسى اسرار الصلاة به تعدادى از آنان اجمالاً اشارت رفت و مفصلاً در اینجا بحث خواهد شد.

شهید ثانى حداقل سه رساله در موضوع احکام و آداب نماز به صورت مستقل به نگارش درآورده است که عباتند از:

1. المقاصد العلیّة که شرح کتاب الفیّه شهید اوّل )م 786 ق( که شرح هزار واجب از واجبات نماز است، شیخ آقا بزرگ تهرانى در وصف این رساله مى‏نویسد: »المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة الشهیدیة، للشیخ زین الدّین بن على بن احمد الشامى العاملى، الشهید الثانى، المستشهد سنة (966 ه( وهو شرح مزح. أوّله: الحمد لله الذى شرع فرایض الصلاة... ، فرغ منه 9 ربیع الاول سنة (950 ق(. وقد طبع بایران سنة (1313 ه«.2

از کتاب المقاصد العلیّة شهید ثانى بیش از هفتاد نسخه شناسائى شده است که در نسخه‏شناسى شهید ثانى به آن خواهیم پرداخت.

2. الفوائد الملیّة، که شرح کتاب نفلیّه شهید اول است، که شرح سه هزار مستحب از احکام استحبابى نماز است، در وصف این رساله در ذریعه نوشته شده: «1670. الفوائد الملیة فی شرح الرسالة النفلیة. للشیخ الشهید زین الدین العاملى )م 966 ه( وهو شرح مزج فرغ منه صفر (955 ه( رأیت نسخة منه فی )المجلس( کتبت فى رجب (963 ه( )ثمان سنوات بعد التألیف( وقوبلت مع نسخة المقروة على مصنفه، ویوجد منها نسخاً فی )دانشگاه: 2023/1 و 3161) تاریخ کتابت النسخة الاولى 1062 والثانیة ج 957/1. ونسخة منه بخط زین العابدین بن احمد فی (971 ه( فی مدرسة فاضلخان. اوله: ]الحمدللّه الذى شرع لنا معالم دینه الفرضیة والنفلیة وشرح صدورنا بلمعة من بیان دروس الاحکام التکلیفیة... [ وطبع مع »المقاصد العلیة« بطهران فى 3.­ ...1313

از کتاب الفوائد الملیة شهید ثانى بیش از شصت نسخه خطى شناسائى شده است که در کتابشناسى و نسخه شنسى شهید ثانى به آن مى‏پردازیم.

3. گفته شده که شهید ثانى رساله‏اى هم به نام الصلاة لا تقبل إلاّ بالولایة نیز تالیف کرده است.4

هیچ نسخه خطى از این رساله تاکنون شناسائى نشده است و به احتمال قوى این رساله قسمتى از آثار دیگر شهید ثانى است که به این نام در ریاض العلما و دیگر آثار معرفى شده است.

4. کتاب التنبیهات العلیّة على وظائف الصلاة القلبیّة وأسرارها، که سومین آن رساله‏ها در بیان اسرار و رموز قلبى نماز است.

 نسخه‏هاى خطى التنبیهات العلیّة یا اسرار الصلاة

همان طور که گذشت براى رساله اسرار الصلاة شهید ثانى بیش از دویست نسخه خطى شناسائى شده که فهرستوار بیست نسخه خطى قرن دهم و یا اوائل قرن یازدهم را در اینجا ذکر خواهیم کرد، و سائر نسخه‏شناسى اسرار الصلاة به کتابشناسى و نسخه‏شناسى شهید ثانى موکول مى‏کنیم.

1. مجلس، ش 8172/2، به خط شهیدثانى، 9 ذى الحجة 25 951 برگ، فهرست مختصر مجلس، ص 207.

2. کتابخانه دانشگاه تهران، ش 1820، قرن 10، هشتاد برگ، فهرست دانشگاه تهران، ج 8، ص 414.

3. کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ش 8176/2، قرن 62 10 برگ، فهرست مختصر مجلس، ص 207.

4. کتابخانه فرهنگ و هنر مشهد، ش الف/16، نسخ 88 951 صفحه، فهرست فرهنگ و هنر مشهد، ص 14.

5. کتابخانه ملى ایران ش 2582/4، نسخ 39 959 برگ، فهرست ملى، ج 12، ص 525.

6. کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى اشکورى، ش 1629، شوال 45 981 برگ، فهرست خطى اشکورى، ج 5، ص 36.

7. کتابخانه مهدوى در قم، شوال 981، مجله تراثنا، سال 18، شماره 1 و 2، ص 210.

8. دانشگاه تهران، ش 7203/7، نستعلیق 983، فهرست دانشگاه، ج 16، ص 486.

9. دانشگاه حقوق تهران، ش 50/3/د، نسخ 983، فهرست حقوق تهران، ص 305.

10. کتابخانه ملى تهران، ش 2954/3، نستعلیق 984، فهرست ملى، ج 14، ص 62.

11. مجلس شورا، ش 9319/3، نسخ 33 986 برگ، فهرست مختصر مجلس، ص 207.

12. دانشگاه تهران، ش 3465/1، قرن 43 11 برگ، فهرست دانشگاه، ج 11، ص 2472.

13. کتابخانه آستان قدس رضوى، ش 721/2، فهرست نسخه‏هاى اهدائى به آستان قدس رضوى، ص 289.

14. کتابخانه مدرسه فیضیه قم، ش 1319/1، فهرست نسخه‏هاى خطى مدرسه فیضیه، ج 3، ص 79.

15. کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، ش 4239/1، نستعلیق 1005 ق، فهرست مرعشى، ج 11، ص 236.

16. کتابخانه دانشگاه تهران، ش 1988/2 نسخ 1018، فهرست فیلمهاى دانشگاه تهران، ج 1، ص 633.

17. دانشکده ادبیات تهران، ش 305/2، نسخ 1019، فهرست ادبیات تهران، ص 45.

18. کتابخانه ملک تهران، ش 675/1، نستعلیق 1025، فهرست ملک، ج 5، ص 141.

19. کتابخانه مسجد اعظم قم، ش 769/2، نسخ 1026، فهرست مسجد اعظم، ج 1، ص 499 )درایتى(.

20. کتابخانه آستان قدس رضوى، ش 18440، نستعلیق 1044، فهرست آستان، جلد 21، قسمت اوّل، ص 291.

وصف التنبیهات العلیه از زبان علما

شهید ثانى در مقدمه رساله نام کتاب را چنین وصف کرده است: »... وهذه على أسرارها القلبیّة، وسمّیتها ب التنبیهات العلیّه على وظائف الصلاة القلبیّة. ورتّبتها ترتیب القادمة ]: أی الألفیّة[ على مقدّمة وفصول ثلاثة وخاتمة«. 5

ابن العودى یکى از شاگردان شهید ثانى در کتاب بغیة المرید فی الکشف عن أحوال الشهید، که قدیمى‏ترین رساله در شرح حال شهید ثانى است، درباره این رساله مى‏نویسد: »... منها رسالة فی أسرار الصلاة القلبیّة رتّبها على ترتیب الألفیّة. وذکر وظائف کلّ باب باعتبار ملاحظه القلب للأسرار الباطنیّة حسب ترتیب الواجبات الظاهرة«.6

شیخ حرّ عاملى مى‏نویسد: »... رسالة أسرار الصلاة... ورسالة فی أن الصلاة لا تقبّل إلا بالولایة... «.7

صاحب ریاض العلماء مى‏نویسد: »... رسالة أسرار الصلاة... ورسالة فی أن الصلاة لا تقبل إلاّ بالولایة... «.8

ابوعلى حائرى صاحب منتهى المقال: »... رسالة فی أسرار الصلاة القلبیّة«.9

صاحب روضات الجنات تنها به رساله »... ورسالته فى ان الصلاة لا تقبل الاّ بالولایة« اشاره کرده است و نامى از رساله اسرار الصلاة یا التنبیهات العلیّه نبرده است.10

سید محسن امین درباره این رساله نوشته است: «19. رسالة فی أسرار الصلاة سماها التنبیهات العلیة على وظائف الصلاة القلبیة وأسرارها، جعلها ثالثة الرسالتین الألفیة فی واجبات الفرائض الیومیة، والنفلیة فى مستحباتها، والتنبیهات فی أسرارها، وبعض الماصرین جعل التنبیهات و الأسرار اثنین، وهما واحد، مطبوع عدة مرات«. 11

همانطور که گفته شد، کتاب اسرار الصلاة شهید ثانى همان کتاب التنبیهات العلیه است، و بعضى تصور کرده‏اند این دو عنوان براى دو تالیف از شهید ثانى است که اشتباه است، و صاحب اعیان الشیعه این اشتباه را متذکر شده‏اند.

مفصل‏ترین معرفى درباره کتاب اسرار الصلاة شهید ثانى توسط شیخ آقا بزرگ تهرانى در الذریعه است، بنگرید:

2015. التنبیهات العلیة على وظائف الصلوة القلبیة وأسرارها، للشیخ زین الدین ابن على بن أحمد الشامى العاملى الشهید فى (966 ه(، جعله ثالث الرسالتین الشریفتین »الالفیة« فی واجبات الفرائض الیومیة والنفلیة فى مستحباتها والتنبیهات هذا فی أسرارها، أوله )الحمد للّه مطلع من اختاره من عباده على خفایا الأسرار(، فرغ من تألیفه یوم السبت التاسع من ذى الحجة (951 ه(، ویأتى شرحه الموسوم ب »جامع الخیرات«، طبع بایران مکرراً، منها فی (1305 ه( طبع مع الحواشى، والتعلیقات علیه من المولى عبدالرسول الفیروزکوهى نزیل طهران والمتوفى بها حدود (1325 ه(، ونسخة قرب عصر المصنف توجد بکربلا فى مکتبة السید عبدالحسین الحجة، وهى بخط الفقیه الشیخ على بن الشیخ على بن الفقیه الفرزلى الشامى العاملى، فرغ من کتابتها فى المشهد الرضوى فی (983 ه(. وکتب له اجازة فى شهر رجب من تلک السنة شیخه الفقیه الشیخ زین الدین قاسم بن محسن مجاور العتبة الرضیة الرضویة«.12

در کتب تراجم و شرح حال نگارى اهل سنت، شرح حال و آثار شهید ثانى کم و بیش ذکر شده است ولى از اسرار الصلاة شهید ثانى نامى به میان نیامده است.

ترجمه‏هاى کتاب اسرار الصلاة

تاکنون بیش از ده ترجمه و حاشیه از کتاب اسرار الصلاة شهید ثانى شناسائى شده است که در اینجا برخى از آنان را ذکر مى‏کنیم:

1. ترجمه اسرار الصلاة، محمد صالح بن محمد صادق واعظ )قرن 12)

این رساله خطى جزء کتابخانه محدث ارموى بوده و به کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى قم منتقل شده است، و در فهرست نسخه‏هاى خطى این کتابخانه این گونه معرفى شده است:

»ترجمه اسرار الصلاة، ش 2943)فقه - فارسى(

از: محمد صالح بن محمد صادق واعظ »ق 12)

در ترجمه اسرار الصلاة »التنبیهات العلیة« شهید ثانى و در خاتمه اسرار الحج وى را نیز ترجمه نموده و در پایان بعضى آیات و روایات در مواعظ را نیز ترجمه و به آن افزوده است که ترجمه چهل سوره امیرمؤمنان)ع( نیز جزء آنهاست. مترجم این کتاب را به نام شاه سلطان حسین صفوى ترجمه نموده، روایتها را به عربى نقل کرده و زیرنویس فارسى آنهارا آورده است.

آغاز: »هرچند آراء و عقول دانشوران کشور کمال و وهم و خیال مهندسان بى شبه و مثال در بحر تفکر و اندیشه غوص نمایند«.

انجام: »زدناهم عذاباً فوق العذاب، مردمان از روى عذاب در روز قیامت زیاد مى‏کنیم ایشان را عذابى از بالاى عذاب«.

نستعلیق و آیه‏ها و احادیث نسخ معرب، از سده دوازدهم، عناوین و ترجمه عبارات عربى شنگرف، روى برگ اول تملکى بتاریخ (1270 ه( با مهر مربع »العبد المذنب محمد« و مهر بیضوى »عبدالوهاب بن محمد مهدى الموسوى« دیده مى‏شود، صفحه‏ها مجدول به مشکى و زر و لاجورد، برگ اول داراى سرلوح زرین، جلد دو رو تیماج رو مشکى ضربى اندرون قرمز. 157 گ، 14 س، 15*25 سم«13.

رساله بالا توسط صاحب نسخه خطى، یعنى محدث ارموى در یکصد و چهل صفحه رقعى به سال 1368 قمرى به زیور طبع آراسته شد، و چاپ اوّل آن توسط چاپ تابان صورت پذیرفت و از روى آن توسط کتابفروشى داورى قم افست شد.

لازم به ذکر است در فهرست مرکز احیاء میراث اسلامى اشکورى متذکر شده‏اند که مترجم اسرار الحج شهید ثانى را نیز ترجمه نموده است، که با دیدن اصل نسخه خطى و بررسى کتاب اسرار الحج شهید ثانى، انتساب و عدم انتساب اسرار الحج و ترجمه آن مشخص خواهد شد. ولکن به احتمال قوى ترجمه مناسک الحج )کبیر( شهید ثانى ترجمه شده و ملحق به ترجمه اسرار الصلاة شده است، نه اینکه رساله‏اى مستقل در اسرار الحج باشد.

قابل ذکر اینکه تصحیح کتاب ترجمه اسرار الصلاة محمد صالح بن محمد صادق واعظ توسط آقاى محمد على روحى انجام گرفته و به اهتمام محدّث ارموى به چاپ رسیده است، مقدمه محدث ارموى بر ترجمه اسرار الصلاة محمد صالح واعظ چنین است:

این کتاب که به عنایت و توفیق پروردگار جلت عظمته، به منظور مطالعه و استفاده برادران دینى بطبع رسیده و در دسترس ایشان گذارده مى‏شود. ترجمه ایست از متن عربى کتاب موسوم به تنبیهات علیه معروف به اسرار الصلاة تألیف نحریر أجل تاج المجتهدین زین الدین معروف به شهید ثانى)قده( که جلالت شأن او و نفاست آثار و تألیفاتش مستغنى از شرح و بیان و بى نیاز از اقامه دلیل و برهان است، چون اصل کتاب که از مشاهیر تألیفات شهید علیه الرحمة است به زبان تازى بوده و مورد استفاده عموم فارسى زبانان قرار نمى‏گیرفته بنابراین در اواخر دوره سلاطین صفویه یکى از فضلاء موسوم به محمد صالح بن محمد صادق واعظ)ره( به قصد اینکه یادگارى از خود در صفحه روزگار باقى گذارد به ترجمه آن پرداخته و درباره موارد که مقتضى دیده چیزى بر ترجمه اصل کتاب افزوده از آنجا که طبع و نشر این ترجمه براى استفاده همه برادران دینى بویژه پیروان مذهب جعفرى و علاقه‏مندان مسلک اثنى عشرى مفید بنظر آمد. در انجام مقصود با جناب حاج آقا جمال الدین اخوى رئیس شعبه هفت دیوان کشور به مقام مذاکره درآمدم زیرا که ایشان مانند پدر والاگهر خود مرحوم خلد آشیان حاج سید نصرالله تقوى رضوان الله علیه علاقه مفرطى به اشاعه علم و ادب و نشر و طبع آثار بزرگانى که از مفاخر ملى محسوب مى‏شوند دارند و در این علاقه گوئى مصداق »الولد سرّ أبیه« و همچنین »ومن یشابه آبه فما ظلم« قرا گرفته‏اند و از این روى در این مدت قلیل یعنى پس از فوت مرحوم والد ماجدش )که قریب شانزده ماه مى‏باشد( به نشر آثار سودمندى که فعلا تحت طبع است اقدام فرموده که عن قریب ان شاء الله تعالى مورد استفاده علاقمندان قرار خواهد گرفت و آنچه را از آثار گذشتگان که جنبه دینى و مذهب داشته باشد و گمان برود که مورد استفاده عموم قرار خواهد گرفت بیشتر مورد توجه قرار مى‏دهند.

بارى ایشان نیز نشر و اشاعه این کتاب را مفید بحال مسلمین دیده وسیله طبع آن را فراهم ساختند و انجام این امر را بر عهده اینجانب گذاشتند. اینجانب نیز مقدمات آن را فراهم کرده تصحیح طبع را به فاضل محترم آقا محمد على روحى وفقه الله تعالى واگذار کردم زیرا نظر به کثرت اشتغال خود نتوانستم به تصحیح آن بپردازم امید آنکه آقاى روحى نیز به توفیق ایزدى و به توجه ولى عصر امام زمان عجلالله تعالى فرجه به خوبى از عهده تحیح برآمده روح شریف مؤلف و مترجم را بدین وسیله شاد و بانى طبع و این جانب را نیز خرسند و ممنون فرماید. چون مترجم)ره( قطعه از عبارت شهید)ره( را در کتاب یعنى ما بین خطبه کتاب و مقدمه آن را که مشتمل است بر بیان شهید)ره( داعى خود را به تألیف آن به توهم عدم لزوم ترجمه آن ترجمه نکرده بود ما براى اینکه فائده کتاب براى خوانندگان تمامتر و بیشتر عاید باشد و عظمت و اهمیت آن بایشان به تصریح شهید)ره( معلوم شود آن را نیز ترجمه کرده و ضمیمه مقدمه خود قرار دادیم و به جهت تیمن و تبرک عین خطبه شهید رضوان الله علیه را با عبارت عربى قطعه فوق الذکردر صدر ترجمه درج کردیم. و السلام على من اتبع الهدى.

»رب اجعلنى مقیم الصلوة و من ذریتى ربنا و تقبل دعاء«.

به تاریخ اول محرم الحرام من شهور هذه السنة 1368 الهجریة القمریة مطابق دوازدهم آبان ماه هزار و سیصد و بیست و مهفت هجرى شمسى.

میر جلال الدین حسینى »محدّث«

2. ترجمه اسرار الصلاة، سید جعفر دارابى

در فهرست الفبائى آستان قدس رضوى، ص 47 چنین معرفى شده است: »اسرار الصلاة، عربى و فارسى، ترجمه رساله سابق الذکر ]أسرار الصلوة = التتنبیهات العلّیة[ از شهید ثانى، مترجم، سید جعفر دارابى، شماره نسخه خطى 8324، مختلف الخط، بى تاریخ«.

همین نسخه خطى در فهرست کتب فقهى خطى آستان قدس، ج 21، قسمت اول، صفحه 266 به نحو دیگرى معرفى شده است، بنگرید:

»ترجمه التنبیهات العلیة، ش (8324))فارسى(

از جعفر بن ابى اسحاق هاشمى علوى فاطمى موسوى نجفى )قرن 13 ه ق(

ترجمه تحت اللفظى روان و توضیح عبارات مى‏باشد که آن را به دستور محمّد ولى میرزا نگاشته است. این ترجمه به جز چهار صفحه مقدمه کلاّ ً زیر سطور نوشته شده است.

آغاز: »بسمله، الحمدللّه الذى جعل الصّلاة للمؤمنین میزاناً ومعراجاً ولو صولهم الى اسرار ملکوت العبودیّة قرباناً ومنهاجاً«.

انجام: »در روز شنبه نهم شهر ذى حجة الحرام و آن اول. « )از برگ آخر چند کلمه ساقط است(.

نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: قرن سیزدهم، کاغذ: نخودى آهار مهره، 16 س، 110 گ 15*21، ترجمه به شنگرف، برخى از اوراق داراى حواشى به لفظ »منه دام عمره« و »منه زید مره«، جلد: تیماج زرشکى یک لا، خریدارى آستان قدس در شهریور 1331».

3. ترجمه التنبیهات العلّیة، محمد زمان تنکابنى اصفهانى. خطى این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوى مشهد به شماره 24156 نگهدارى مى‏شود، در فهرست خطى آستان قدس به این نحو معرفى شده است:

»ترجمه التنبیهات العلیّة، ش (24156))فارسى(

احتمالاً از محمد زمان تنکابنى اصفهانى )قرن 11 و 12 ه ق. (

ترجمه و شرحى است روان بر تنبیهات العلیّة شهید ثانى. مترجم درباره این ترجمه چنین مى‏نویسد:

»... رساله تنبیهات مشهوره به اسرار الصلاة از مؤلفات قدوة المحققین... الملقّب بالشهید الثانى که در این باب مشتمل است بر اشارات کافى و تنبیهات وافى لیکن با وجود وفور فواید و شمول منابع به علت عربیعت آن اکثر برادران دینى و خلاّ ن یقینى را اطّلاع بر رموز و دقایق آن کما هو حقّه متعذّر و متعسّر بود لهذا این فقیر بى بضاعت از توفیقات الهى استمداد جسته خلاصه )اى( از فواید آن را با بعضى نکات غریبه که متفرقه دیده و شنیده شده بود به فارسى ترجمه و ایراد نمود... «14.

آغاز: زیباتر کلمه که ترجمه آن تذکره ارباب عقول و أفهام تواند بود«.

انجام: »وما را و ایشان )را( بر راه و جاده سیّد ابرار و آل اخیار آن حضرت)ص( و از نصایح و مواعظش بهره‏مند گردند... برحمتک یا ارحم الراحمین«.

نستعلیق، کاتب: محمّد نقى بن محمعد سبزارى، تاریخ کتابت: شانزدهم شوال 1184، کاغذ: نخودى، 15 س، 146 گ 11/8*17/8، جلد: تیماج مشکى ساده، خریدارى آستان قدس در خرداد 15­1376.

4. جامع الخیرات فی شرح أسرار الصلاة، مولى محمد على بن محمد حسن آرانى کاشانى)ره( در ذریعه چنین معرفى شده: »جامع الخیرات فی شرح أسرار الصلاة، للمولى محمد على بن محمد حسن الأرانى الکاشانى، المجاز من المولى احمد النراقى فی 1217، شرع فیه فی اوّل جمادى الاولى 1243، کما ذکره فی آخر کتابه مطلع الأنوار الآتى فی حرم المیم«16.

5. شرح و تعلیقه اسرار الصلاة، شیخ عبدالحسین تهرانى )م بعد 1283).

شیخ آقا بزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشیعه )الکرام البررة( مى‏نویسد: »الشیخ عبدالحسین الطهرانی )... - بعد 1283)

هو الشیخ عبدالحسین بن على الطهرانی فاضل بارع.

کتب بخطه )أسرار الصلاة( للشهید الثانی وفرغ منه فی الأحد تاسع ربیع الأول سنة 1283 ه. وعبر عن نفسه بأقل الطلاب، وکتب على هوامشه بعض الشروح و التحقیقات التی تنبى عن فضل وبراعة، ومعلوم أن وفاته بعد التاریخ المذکور، و لیس هو شیخ العراقین الذی توفی فی سنة 1286 ه جزماً فانه فی آخر ریاسته العامة وغایة جلالته لا مجال له لاستنساخ بعض الکتب ولا یعبر عن نفسه یوم ذاک بأقل الطلاب«.

هم نام شیخ عبدالحسین طهرانى مشهور به شیخ العراقین، رساله‏اى دارد به نام مصباح النجاة فی أسرار الصلاة، که در این رساله نیز ذریعه، ج 21، ص 122 چنین معرفى شده است:

«4226: مصباح النجاة فی أسرار الصلاة وسرّ الاستغفار بین السجدتین، للشیخ عبدالحسین بن علی الطهرانى، شیخ العراقین، المتوفّى 1286، ترجمناه فی طبقات اعلام الشیعة، کرام: 713». مرتّب على مقدّمة وفصول وخاتمة، ألّفه أوان کونه فی اصفهان فی 1252. وله ثلاثون سنة، نسخه عن خط المؤلّف الشیخ غلامحسین بن ملا باقر النوری بأمر الشیخ عبدالکریم الیزدى الحائری القمى المدفن، وطبعه أحمد الفرهومند الکتبى فی طهران 1378.

کتبه باسم محمّد شاه بن عباس میرزا ابن فتحعلى شاه، معبّراً عن نفسه بعبد مولاه الحسین. أوّله:

حمد ایزد واجب آمد از نخست      صفحه هستى ز رنگ ریب شست

کتابته 1251، مبسوط مجدول مذهّب فی کتب الشیخ جعفر سلطان العلماء، ویوجد منه فی )دانشگاه 2880) بخط المؤلّف کتابته ع1274/1. أوّله: ]الحمد للّه الّذى جعل الصلاة عمود الدین ومعراج المؤمنین... فبعد، یقول عبد مولاه الحسین[. وجاء فی فهرسها أنّه ألّف باصفهان فى 1252 فی خمسة مقدعمات وعدة فصول وخاتمة.

6. اسرار نماز، ترجمه اسرار الصلاة شهید ثانى، على اکبر مهدى‏پور، چاپ سوم 1420 ق، چاپ چهارم 1382 ش، 288 صفحه رقعى، موسسه انتشارات رسالت، قم.

مترجم مقدمه‏اى مفصل در 48 صفحه براى کتاب نوشته است که شامل بحثهاى معراج مؤمن و میزان اعمال و شرایط قبولى نماز و اسرار نماز، سپس کتابنامه اسرار نماز که شامل سى کتاب و رساله در این موضوع معرفى شده و در ارتباط با ترجمه‏هاى فارسى اسرار الصلاة شهید ثانى مى‏نویسد:

»کتابى که در پیش رو دارید ترجمه کتاب پر ارج »اسرار الصّلاة« از فقیه بزرگ جهان تشیّع، زین الدّین بن علىّ بن احمد شامى عاملى، معروف به »شهید ثانى« است، که به سال 966 ه به جرم دفاع از حریم ولایت به پایتخت پادشاه عثمانى »استبانبول« برده شده، در آن جا به شهادت رسید.

اسرار الصّلاة شهید ثانى که »التّنبیهات العلیّة على وظائف الصّلاة القلبیّة« نام دارد، همانند دیگر کتب مؤلّف مورد توجّه فضلا و دانشمندان قرار گرفته، نسخه‏هاى فراوانى از آن استنساخ شده در اقطار و اکناف جهان منتشر شده است و پس از پیدایش و گسترش صنعت چاپ، مکرّر به چاپ رسیده و منتشر شده است.

بر کتاب اسرار الصّلاة شهید ثانى شرحهایى نوشته شده که به یکى از آنها تحت عنوان »جامع الخیرات« اشاره کردیم، و شرح دیگرى توسّط سیّد مرتضى حسین، از علماى برجسته لاهور، تحت عنوان »شرح اسرار الصّلاة« نگارش یافته است. 17

این کتاب به زبانهاى مختلف ترجمه شده و دو بار به فارسى ترجمه و منتشر شده است. یکبار توسطّ »محمّد صالح بن محمّد صادق واعظ«، که به اهتمام »سیّد جلال الدّین محدّث« به سال 1368 ه در 160 صفحه به چاپ رسیده است و یکبار دیگر توسّط »محمّد حسین بختیارى کوه سرخى« استاد دانشکده الهیّات مشهد ترجمه شده و به صورت سلسله مقالاتى در »نامه آستان قدس رضوى« در 5 شماره منتشر شده است. 18

مترجم اوّل مطالب بسیارى را بر متن کتاب افزوده، بدون این که موارد تغییر یافته را مشخّص کند و مترجم دوم مطالب بسیارى را از کتاب انداخته، بدون این که به مطالب حذف شده اشاره کند، یکبار دیگر این کتاب به دستور شاه سلطان حسین صفوى و توسّط مولى محمد زمان تنکابنى به فارسى ترجمه شده، که نسخه‏اى از آن به تاریخ کتابت 1118 ه در کتابخانه مرحوم سید حسن صدر موجود است19 که ما دسترسى به آن نداریم، از این رهگذر به ترجمه سومى نیاز بود که با حفظ امانت در ترجمه مطالب کتاب در حدع امکان با تعبیراتى ساده و روان در اختیار خوانندگان فارسى زبان قرار گیرد.

این ترجمه از روى متن عربى »اسرار الصلاة« چاپ 1313 هجرى در ضمن »رسائل شهید« به فارسى برگردان شده است. 20

7. ترجمه اسرار الصلاة، به نام اسرار قلبى نماز، مترجم: غلامحسین روشن‏نژاد، مشهد، به نشر، 1387 ش، وزیرى، 135 ص، مقدمه کتاب در بیست صفحه به شرح حال و مقام و زندگانى شهید ثانى پرداخته، سپس سفرهاى علمى و حج و به سفرهاى عراق و بیت المقدس و ترکیه اشاره مى‏کند، و در پایان به شهادت شهید و خاندان شهید ثانى و شاگردان شهید و آثار شهید پرداخته شده است، سپس درباره ترجمه کتاب مطالبى دارد که عیناً در اینجا آورده مى‏شود:

»جامع‏ترین عبادتها در اسلام نماز است، و آن مقدار که در کلام الهى و احادیث رسیده از معصومین به نماز تأکیده شده، نسبت به هیچ عبادتى سفارش نشده است، و این عبادت مخصوص به اسلام نیست و در دیگر ادیان نیز رایج بوده است. چنان که، قرآن کریم، در جایهاى مختلف به نماز در دیگر ادیان تصریح نموده... .

... با توجه به این سفارشها، بسیارى از علماى بزرگ به بیان نماز و مسائل عرفانى آن پرداخته‏اند و اسرار الصلاةها نوشته‏اند. بدیهى است که هر کدام از این نوشتارها جاى خویش را دارند، اما این کتاب از ویژگیهاى خاصى برخوردار است که در دیگر کتابها کمتر دیده مى‏شود، این کتاب در عین حالى که آداب عرفانى و باطنى نماز را مى‏آموزد، انسان را با آفات نفسانى و شیطانى نماز آشنا مى‏کند و درمان مؤثر را نیز بیان مى‏دارد، از خصوصیات مهم این کتاب تأثیرگذارى فراوانش بر خواننده است، چرا که عالمى عامل و دل سوخته که سر در راه اعتقاداتش داده است، آن را نوشته و سخن کز دل برآید، لاجرم بر دل نشیند. و با این که مسائل عالى عرفانى در این کتاب مطرح مى‏گردد ولى همه فهم است و نیازى به اطلاعات وسیع علمى نداشته وبا مثالهاى محسوسى که بیان مى‏دارد، هر انسانى را به درک عمیق مطالب سوق مى‏دهد.

امیدوارم که این ترجمه نیز چون کلام رساى شهید ثانى - با استعانت از روح آن بزرگوار - براى همگان سودمند باشد.

براى ترجمه نسخه ویراسته آقاى صفاءالدین بصرى را که با تحقیقات جامع ایشان در سال (1371 ه ش( توسط انتشارات آستان قدس رضوى منتشر گردیده است، اساس قرار دادم که زحمات ایشان قابل تقدیر و تشکر است.

هر کجا که در متن به آیه‏اى از قرآن و حدیثى استشهاد شده بود، نشانى آیه و متن حدیث را آورده‏ام و در ترجمه آیات قرآنى، ترجمه خوب آقاى محمد خواجوى را در نظر داشته‏ام.

نام فارسى این کتاب را از دیباچه مؤلف برگرفته‏ام که فرمود: »و این رساله دربرگیرنده اسرار قلبى نماز است«21.

8. شرح اسرار الصلاة شهید ثانى، مولانا سید مرتضى حسین صدر الافاضل از علماى مشهور لاهور تصانیف زیادى از خود به یادگار گذاشته است که یکى از آنان »شرح اسرار الصلاة شهید ثانى« است22.

9. اسرار و رموز قلبى نماز:

مترجم: مرحوم استاد سید محمد حسین بختیارى کوه سرخى (1284 ش - 1356 ش(.

شیخ محمد حسین بختیارى کوه‏سرخى )م 1356 - 1284 ش( در روستاى بختیار از توابع کوهسرخ کاشمر زاده شد. تحصیلات مقدماتى را بنا به روال معمول در مکتب خانه گذراند، سپس جهت ادامه تحصیل به شهر قم و مشهد مهاجرت نمود و از محضر استادانى همچون مرحوم آیةالله میلانى و میرزا احمد کفایى ]فرزند آخوند خراسانى)ره([ بهره فراوان برد و به کسب حکم اجتهاد از سوى آیة الله برورجردى مفتخر گردید.

تدریس درس خارج فقه و اصول در مدرسه میرزا جعفر در صحن عقیق، و نگارش بیش از شصت مقاله در این خصوص و ترجمه آثار عربى از دیگر خدمات وى به جامعه علمى کشور مى‏باشد.

نامبرده کتابى نیز به نام اصول المختار در موضوع فقه و اصول ناشته که توسط دانشگاه مشهد به چاپ رسیده است.

وى سرانجام در سال 1356 شمسى در 72 سالگى وفات یافت و در گورستان خواجه اباصلت مشهد به خاک سپرده شد.

آثار: اصول المختار، ترجمه رساله مسار الشیعه شیخ مفید23.

قابل توجه اینکه ترجمه حاضر، قبلاً در مجله آستان قدس رضوى به نام »نامه آستان قدس« در شش شماره بین سالهاى 1350 ش تا 1355 به چاپ رسیده است.

جناب آقاى تقى بینش در وصف این مترجم مى‏نویسد:

نکته‏اى که در پایان این مقال ضرورت دارد آورده شود این است که اگرچه به قول سعدى به سخن باید نگاه کرد نه به گزارنده آن ولى من عقیده دارم خلق و خو و منش هر کسى در سخن و کارش اثر مى‏گذارد و به قول همان سعدى بین واعظ متعظ و غیر متعظ فرق بسیار است سر این که سخنان بزرگان دین و دانش در دلها مى‏نشیند و مؤثر مى‏افتد همین است که به آنچه گفته و نوشته‏اند مؤمن بوده‏اند و گفتار و کردارشان بهم مى‏ساخته است.

آقاى حاج شیخ محمد حسین بختیارى کوه سرخى استاد والامقام دانشکده الهیات مشهد غیر از مراتب علمى و تحصیلات عالى و اجازه هایى از علماى اعلام و مراجع تقلید مکارم اخلاقى و فضایل معنوى بسیار دارند با ایمان و فروتنى و تقوى شایان.

ایشان دیرى است که با نامه آستان قدس همکارى دارند و هم اکنون از اعضاى هیئت تحریریه این مبارک نامه و مصدر خدمت هستند.

نگارنده این سطور ضمن مسألت توفیق ایشان در خدماتى از این قبیل موقع را براى اظهار امتنان از همکارى صمیمانه و ارزنده ایشان مغتنم مى‏شمارد. 24

مترجم در پایان کتاب اصول المختار خود مى‏نویسد:

بیارى و مددگارى قادر متعال هفدهم شهر الله الاعظم )ماه مبارک رمضان( روز جمعه 1386 قمرى برابر نهم دیماه 1345 شمسى بپایان رسید.

در اینجا بر خود لازم مى‏دانم به موجب فرموده شریف: »من لم یشکُر المخلوق لم یشکر الخالق« از آقاى دکتر محمود مهدوى دامغانى و آقاى سید عبدالحسین هاشمى رئیس دفتر دانشکده الهیات و معارف اسلامى صمیمانه تشکر نمایم، زیرا آنان مشوق اصلى اینجانب، در چاپ و نشر این کتاب بوده، و در این زمینه از هرگونه کمک و راهنمائى دریغ نداشته‏اند.

همچنین از همکارى آقاى محمد على خاکسارى، دانشجوى فاضل رشته معقول دانشکده الهیات، که در چاپ این کتاب، تحمل زحمات فراوان نموده‏اند، بى نهایت سپاسگزارم. امیدوارم مساعى مبذوله نامبردگان، به پیشگاه حضرت ولى عصر )عج( مورد قبول قرار گیرد، سعادت و موفقیت آنان را در راه پیشرفت معارف اسلامى، از خداوند مسألت دارم.

الاحقر محمد حسین بختیارى کوهسرخى

مترجم به غیر از التنبیهات العلیه شهید ثانى، دیگر رساله‏هاى علمى و مشکل سایر دانشمندان را ترجمه کرده است که عبارتند از:

1. ترجمه رساله زوراء جلال الدین دوانى (928 / 903 - 830) مجله نامه آستان قدس، شماره چهارم، دوره هفتم، مسلسل 28، مرداد 1347 ش. به چاپ رسیده است.

2. ترجمه رساله مسار الشیعه شیخ مفید )متوفاى 413 ق( مجله نامه آستان قدس، شماره یک و دو، دوره هشتم، مسلسل 29 و 30، اسفند 1347 ش.

تصحیح ترجمه اسرار الصلاة

این ترجمه اسرار الصلاة در پنج شماره مجله نامه آستان قدس بین سالهاى 1350 تا 1355 ش بدین شرح به چاپ رسید.

1. نامه آستان قدس، ش 1 و 2، دوره نهم، شماره مسلسل 33 و 34، فروردین 1350 ش / صفر 1391 ق.

2. نامه آستان قدس، ش 3، دوره نهم، شماره مسلسل 35، تیر ماه 1351 ش.

3. نامه آستان قدس، ش 4، دوره نهم، شماره مسلسل 36، خرداد 1353 ش/1393 ق.

4. نامه آستان قدس، ش 1، دوره دهم، شماره مسلسل 37، اردیبهشت 1353 ش م 1394 ق.

5. نامه آستان قدس، ش 1، دوره جدید، شماره مسلسل 1355 38 ش.

نسخه خطى از این ترجمه در دست نبود، لذا تصحیح کتاب براساس متن چاپ شده در مجله نامه آستان قدس است، که با حروفچینى و مقابله دقیق متن به تقطیع کتاب پرداخته شد، و با ویرایش صورى و یک دست کردن رسم الخط کلمات و اصلاح محتوائى بعضى موارد، آماده مراحل بعدى که تخریج آیات قرآنى و روایت شریفه و تخریج تمام متون دینى که در ترجمه اسرار الصلاة از آن نام برده و یا مطلب نقل شده بود، پرداختیم. 25

و این ترجمه توسط حقیر تصحیح شد و دبیرخانه کنگره بین المللى شهیدین در 224 صفحه همزمان با برگزارى کنگره شهیدین در مهر 1388 به زیور طبع آراسته شد.

چاپهاى سنگى کتاب اسرار الصلاة

خانبابامشار در فهرست کتابهاى چاپى عربى، چاپهاى سنگى اسرار الصلاة یا التنبیهات العلیة شهید ثانى را معرفى مى‏کند:

»تنبیهات العلیة على وظائف الصلاة القلبیة: )اسرار الصلوة(.

شیخ زین الدین بن ابن الحجة نورالدین على الجبعى العاملى الشهید الثانى.

طهران، (1305 ق(، سنگى، وزیرى. 10+23+40+58+66+97 ص. با عقائد النصیریة و غیره.

طهران، (1312 ق(، سنگى وزیرى، باهتمام حاج شیخ رضا طهرانى، 307 ص، با حقایق الایمان و کشف الریبة.

طهران، (1320 ق( سنگى، وزیرى، 149+152 ص، با عقاید النصیریة و کشف الفوائد و حقایق الاسرار و غیره.

طهران، (1300 ق(، سنگى، رقعى، 31 ص، با رساله کر، از محمد بن ابوالقاسم حسینى تبریزى و رسالة موجزة از ابن فهد حلى در یک مجلد.

ایران، (1296 ق( سنگى. خط محمد ابراهیم.

طهران، (1313 ق(، سنگى. خشتى، 333 ش، ضمن مجموعة الافادات«26.

خانبابامشار در فهرست کتابهاى فارسى بعضى از چاپهاى اسرار الصلاة براى دیگر عالمان و ترجمه تنبیهات العلیة را معرفى کرده:

»اسرار الصلوة: ملاعباس بن اسماعیل بن معصوم قزوینى، (1294 ق(، سنگى (1304 ق(.

اسرار الصلوة: )یا، رموز نماز( شیخ محمد بن على اکبر فرید نهاوندى.

مشهد، (1330 ش(، سربى، 448 ص.

اسرار الصلوة: ملا على اکبر کرمانى، (1271 ق(، سنگى، خشتى، شماره صفحه ندارد.

اسرار الصلوة: )ترجمه تنبیهات العلیة على وظائف الصلاة القلبیه(

شیخ زین الدین شهید ثانى، ترجمه محمد صالح بن محمد صادق واعظ )معاصر شاه سلطان حسین صفوى(.

به تصحیح سید جلال حسینى ]ارموى[، طهران، (1368ق(، سربى، رقعى، 158 ص. 27

 چاپهاى حروفى التنبیهات العلیّة

کتاب التنبیهات العلیّة بعد از پیروزى انقلاب اسلامى سه بار تصحیح شده که عبارتند از:

1. مطبعة الدار الاسلامیّة، بیروت، (1410 ق / 1989 م(، اعداد: محمد على قاسم، وزیرى.

2. بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مصحّح صفاء الدین البصرى، 218 صفحه وزیرى، شمیز، طبع اوّل، (1413 ق / 1371 ش(، شامل 60 صفحه مقدمه در ابتداى کتاب و هشت فهرس در آخر کتاب است.

3. مرکز احیاى اسلامىِ دفتر تبلیغات اسلامى، مصحّح عباس محمدى، 98 صفحه وزیرى، چاپ شده ضمن کتاب المصنّفات الأربعة، از صفحه 207 تا 303 مقدمه‏اى شامل 10 صفحه دارد و در پایان کتاب المصنّفات الأربعه، هفت نوع فهارس فنى آورده شده و توسط بوستان کتاب قم، چاپ اول، (1423 ق / 1380 ش( به چاپ رسیده است.

ویژه‏گى اسرار الصلاة

یکى از ویژگى‏هاى کتاب اسرار الصلاة شهید ثانى، داشتن روایات و احادیث قدسى منحصر بفردى که در دیگر کتب پیشینیان موجود نیست، لذا بسیارى از کتب شهید ثانى جزء مصادر کتاب بحار الأنوار علامه مجلسى )م 1110 ق( قرار گرفته است، ایشان در مقدمه بحار مى‏نویسد: »وکتاب مسالک الأفهام و... و کتاب منیة المرید، و کتاب أسرار الصلاة و... وسائر الرسائل المتفرّقة للشهید الثانى رفع الله درجته«28.

احادیث قدسى که از شهید ثانى در بحار الأنوار نقل شده است، مصححین بحار الأنوار آدرس به التنبیهات العلیة )اسرار الصلاة( شهید ثانى داده‏اند، ومصححین کتاب التنبیهات العلیة هم آدرس و منبعى قبل از شهید پیدا نکرده‏اند، ناچاراً آدرس به بحارالأنوار داده‏اند، و این خود گویاى منحصر بفرد بودن بعضى از احادیث در آثار شهید ثانى است و نیز در آثار شهید اوّل از این موارد بسیار دیده مى‏شود.

حضرت آیة الله جوادى آملى در کتاب نماز زیباترین جلوه نیایش، ص 19 مى‏نویسد: »مردمى که زمینى مى‏اندیشیدند هم اکنون آسمانى فکر مى‏کنند تا در سایه این تفکر آسمانى به خالق آسمان و زمین برسند، چون انسان وقتى در نماز گفت: »الله اکبر، استصغر من بین السماوات العلى والأرض الى الثّرى« وقتى گفت: الله اکبر، تمام نظام کیهانى در پیشگاه او خاشع و خاضع‏اند و کوچک جلوه مى‏کنند، که این در اسرار الصلاة مرحوم شهید ثانى آمده است«.

 تأثیر و تأثرهاى اسرار الصلاة شهید ثانى

کتاب اسرار الصلاة شهید ثانى از دو کتاب بیشتر تأثّر پذیرفته است که بسیار مشهود است، یکى از کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة منسوب به امام جعفر صادق)ع( که توسط عبدالرزاق گیلانى )قرن 11) شرح شده29 و در ذریعه، ج 21، ص 110 و 111 مفصلاً درباره انتساب این کتاب از شهید ثانى و نسخه خطى این کتاب از روى خط شهید ثانى مطالب سودمندى موجود است.

دیگرى کتاب احیاء علوم الدین غزالى است که شهید ثانى از آن مطلب نقل کرده است.

ناگفته پیداست که قبل از شهید ثانى، شخصیتهاى مانند شیخ الرئیس )م 427) و ابن‏طاووس )م664) و ابن فهد حلى )م 841 ق( رساله‏هایى در ارتباط با اسرار الصلاة داشته‏اند و بى‏شک شهید ثانى از رساله‏هاى گذشته نیز تأثیرپذیر بوده است.

اما تأثیرگذارى اسرار الصلاة بر کتابهاى بعد از خود بسیار مشهودتر است، لذا در کتاب الأنوار النعمانیّة سید نعمة الله جزائرى و أسرار الصلاة میرزا جواد آقا ملکى تبریزى و صلاة الخاشعین شهید دستغیب و کتابهاى آداب الصلاة و سرّ الصلاة امام خمینى)ره( به خوبى تأثرپذیرى این کتاب‏ها از التنبیهات العلیه شهید ثانى نمایان است. و بر کسى پوشیده نیست که کتاب اسرار الصلاة شهید ثانى از زمان خود تاکنون ده‏ها ترجمه و حاشیه و شرح شده و در کتابهاى دانشمندان بعد از شهید ثانى بسیار به آن ارجاع داده شده و مورد استقبال متأخرین قرار گرفته است.

 پایان‏نامه براساس أسرار الصلاة شهید ثانى

پایان‏نامه‏اى براساس سه اثر عرفانى اسرار الصلاة شهید ثانى و میرزا جواد آقا ملکى تبریزى و حضرت امام خمینى)ره( توسط آقاى ابوطالب مریدى در دانشکده الهیات و فلسفه دانشگاه آزاد اسلامى نوشته‏اند، از آن جائى که حضرت امام)ره( و میرزا جوادآقا ملکى تبریزى بسیار از أسرار الصلاة شهید ثانى متأثر بوده‏اند، مى‏توان این پایان نامه را براساس أسرار الصلاة شهید ثانى به حساب آورد. آقاى ابوطالب مریدى در سال (1374 ش( در مقطع کارشناسى ارشد، با استاد راهنمائى آقاى دکتر دینانى و استاد مشاور دکتر شیخ الاسلامى پایان نامه‏اش را به پایان رسانده‏اند. و در مقطع دکترا با عنوان صفات جمال و جلال از دیدگاه عرفان در سال (1377 ش( رساله نوشته‏اند.

ده‏ها رساله و پایان نامه‏هاى عرفانى در مقطع دکترا و کارشناسى ارشد به رشته تحریر درآمده که در بسیارى از آنان از آثار شهید ثانى خصوصاً اسرار الصلاة ایشان استفاده‏هاى فراوانى برده‏اند، ولکن هیچ کدامشان أسرار الصلاة شهید ثانى را عنوان پایان نامه‏هاى خود قرار نداده‏اند.

اسرار الزکاة والصوم والحج

شهید ثانى به جزء اسرار الصلاة، اسرار دیگر ابواب فقه را نوشته و در فهارس نسخ خطى به آن نسبت داده‏اند که باید اصل نسخه خطى و متن آن بررسى شود سپس چنین نسبتهایى را به شهید ثانى بدهیم.

در فهرست موضوعى نسخه‏هاى خطى فقه آستان قدس رضوى، جلد 21 )قسمت اول(، ص 109 چنین کتابى به شهید ثانى نسبت داده‏اند، بنگرید:

اسرار الزکاة والصوم والحج، ش (21730))عربى(

از زین الدین بن على بن احمد، مشهور به شهید ثانى (966 ه ق(

مختصرى است استدلالى در بیان فضیلت اداء زکات و ثواب و اعمال رزوه و حج.

مؤلّف درباره پرداخت زکات و انفاق مال، مردم را به سه دسته )اقویا، متوسطان و ضعیفان( تقسیم کرده و در ستایش اقویا فرموده است: آنچه دارند در راه خدا انفاق مى‏نمایند فهؤلاء الذین »صدقوا ما عاهدو الله(، متوسطان بیشتر از آنچه خدا واجب کرده مى‏بخشند و ضعیفان همان بخیلانند که غیر از واجب الهى هیچ نمى‏دهند.

یادآور مى‏شود: این رساله از »جواهر القرآن« تألیف امام محمد غزالى استخراج شده است.

آغاز: »بسمله، هذا اصول فی اسرار الزکاة والصوم... الاصل فی الصدقة والزکاة قال الله تعالى مثل الذین ینفقون... «.

انجام: »کل عبد بقدر استعداد المتنبّه بصفاء قلبه وقصور همته على مهمات الدین«.

نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: پنجشنبه شانزدهم ذى حجه 1129، کاغذ: نباتى آهار مهره، 15 س، 9 گ 13/5*23، عناوین به شنگرف، جلد: مقوّا، اهدایى مقام معظّم رهبرى در خرداد 1373.

صاحب کشف الحجب والأستار ظاهراً همان نسخه آستان قدس رضوى را دیده است و این کتاب را معرفى و نسبت به شهید ثانى داده است: »اسرار الزکاة والصوم والحج للشیخ الأجل زین الدین على بن احمد بن محمد الشهید الثانى المستشهد سنة ست و ستین وتسعمائة، وهو مستخرج من کتاب جواهر القرآن للغزالى من العامة. اوّله: الأصل فی الصدقة والزکاة. قال الله تعالى »مثل الذین ینفقون اموالهم فى سبیل الله کمثل حبّة انبتت سبع سنابل فى کل سنبلة مائة حبة والله یضاعف لمن یشاء«الخ«30.

سید محسن امین غیر از أسرار الصلاة عنوان دیگرى با نام آداب الصلاة به شهید ثانى نسبت مى‏دهد که ظاهراً درست نباشد: «76. آداب الصلاة وهو غیر أسرار الصلاة المتقدم«31.

و نیز ایشان نقل قول صاحب کشف الحجب را آورده است: «77. أسرار الزکاة والصوم والحج عن کشف الحجب، أنّه استخرجه من جواهر القرآن للغزالى، ویمکن کونه منار القاصدین فی أسرار معالم الدین المتقدم«32.

در فهرستواره نسخه‏هاى خطى و عکسى اشکورى، ص 45 نسخه خطى اسرار الزکاة والصوم والحج از شهید ثانى معرفى شده است.

مجموعه‏اى جزو کتب محدث ارموى به شماره 4376 موجود است که در آن ضمن کتاب التنبیهات العلیّة شهید ثانى، رساله اسرار الزکاة والصوم والحج، چهارمین رساله آن مجموعه به حساب مى‏آید که به شهید ثانى نسبت داده‏اند.

قابل ذکر اینکه تمام اطلاعاتى که تاکنون در منابع آمده است که در موضوع اسرار الزکاة و الصوم والحج درباره یک متن نسخه خطى است که مقدمه رساله نوشته شده: »هذا اصول فى اسرار الزکوة والصوم والحج أضمّ بالرسالة الشیخ الفاضل زین الملة والدین شیخ زین الدین من جواهر القران من تصنیفات امام غزالى لتناسبها إلیها. الاصل فی الصدقة والزکاة قال الله... «.

با این دو سطر مشخص مى‏شود که این رساله از شهید ثانى نبوده، بلکه کاتب نسخه در مجموعه‏اى که التنبیهات العلیّة شهید ثانى در آن وجود داشته، به جهت اینکه مجموعه‏اى کامل از رساله‏هاى عرفانى را داشته باشد، اسرار الزکاة والصوم والحج از جواهر القران غزالى را ضمیمه التنبیهات العلیه شهید ثانى کرده است نه اینکه، این رساله اسرار الزکاة والصوم والحج از آثار شهید ثانى باشد. توجه کنید: »أضمّ بالرسالة شیخ زین الدین من جواهر القران... غزالى لتناسبها إلیها«.

 کتابشناسى و نسخه‏شناسى اسرار الصلاة

هزار سال است که علما و دانشمندان رساله‏ها و کتابهایى در تبیین اسرار و آداب و رموز نماز به نامهاى مختلف و به زبان‏هاى گوناگون مى‏نگارند و هنوز این راز سربسته است.

پس از قرن پنجم هجرى، از زمان شیخ الرئیس ابوعلى سینا تاکنون نگاشته‏هایى در احکام ظاهرى نماز و ادب حضور در آن و اسرار باطنى آن و در قالب رساله‏هایى مستقل و بعضاً غیر مستقل همراه کتابهاى اخلاقى و عرفانى و یا بعضاً کتابهاى فقهى بخشى و یا فصلى از آن به این موضوع پرداخته شده است. مانند احیاء علوم الدین غزالى و المحجة البیضاء فیض کاشانى)ره(.

علامه تهرانى در ذریعه )ج 2، ص 47 تا 51) شمارى از این رساله‏ها را معرفى کرده است، بسیارى از کتابها که در این موضوع به رشته تحریر درآمده، با نام اسرار نماز یا اسرار الصلاة و... نبوده بلکه به عناوین مستقلى مانند جامع الخیرات و یا معیار الصلاة و... نام گذارى شده است.

در مقدمه اسرار نماز )ترجمه اسرار الصلاة شهید ثانى)ره« سى عنوان از کتابهائى که در موضوع اسرار الصلاة است، به عنوان کتابنامه اسرار نماز معرفى شده است که اینجا تمام آن موارد با مواردى که استدراک کتابنامه به حساب خواهد آمد معرفى خواهد شد.

کتابنامه اسرار نماز

در پیرامون اسرار و رموز نماز دهها کتاب ارزنده از علماى بزرگ و فقهاى عالیقدر در طول چهارده قرن به رشته تحریر درآمده که اسامى قسمتى از آنها را در زیر مى‏آوریم:

1. اسرار الصّلاة

از حسین بن عبدالله بن سینا، متوفّاى (427 ه(.

ابن سینا این کتاب را در سه بخش تحت عنوانهاى: ماهیّت نماز، احکام ظاهرى و اسرار باطنى نماز، ظاهر و باطن نماز بر چه کسانى واجب است، تألیف نموده است.

این کتاب در ضمن »کلمات المحقّقین« به سال (1315 ه( در تهران و چاپ و در سال (1402 ه( در قم افست شده است.

ترجمه فارسى آن به قلم »ضیاء الدّین درى« به سال 1326 شمسى در تهران به چاپ رسیده است. 33

2. اسرار الصّلاة

از سیّد ابن طاووس متوفّاى (664 ه( اسم کامل آن »اسرار الصّلاة وانوار الدّعوات« است.

3. اسرار الصّلاة

از شیخ جمال الدّین، احمد بن شمس الدّین محمّد بن فهد اسدى حلّى، متوفّاى (841 ه( مدفون در بقعه معروفش در کربلا.

4. اسرار الصّلاة

از مولى محمّد سعید شریف، بن محمّد مفید قمى متوفّاى بعد از (1126 ه( این کتاب به سال 1313 ه در حاشیه کتاب شرح الهدایه چاپ شده است.

در این رابطه دو کتاب دیگر به نامهاى: »روح الصّلاة« و »حقیقة الصّلاة« به قاضى سعید قمى نسبت داده شده، که احتمالاً همان »اسرار الصّلاة« مى‏باشد.34

برخى از بزرگان معتقدند که این کتاب بهترین کتابى است که در این رابطه نوشته شده است.35

5. اسرار الصّلاة

از مولى على اکبر کرمانى، از علماى معاصر ناصرالدّین شاه. این کتاب به فارسى نگاشته یافته و در سال (1271 ه( به طبع رسیده است.

6. اسرار الصّلاة

از صائن الدّین علىّ بن محمّد بن افضل الدّین ترکه، متوفّاى چهارم ذیحجّة الحرام (830 ه(.36

نسخه‏اى از این کتاب در 60 صفحه به تاریخ (1084 ه( در کتابخانه آیت‏الله مرعشى در قم موجود است.37

7. اسرار الصّلاة

از مصطفى بن محمد خوئى، که نسخه‏اى از آن به خطّ مؤلّف در 166 صفحه در کتابخانه وزیرى یزد موجود است.38

8. اسرار الصّلاة

از على نقى بن محمّد رضا همدانى، که نسخه‏اى از آن در کتابخانه مرحوم آخوند در همدان39 و نسخه ناقصى در کتابخانه آیت الله گلپایگانى در قم موجود است.40

9. اسرار الصّلاة

از حاج محمّد بن نادعلى برورجردى، که نسخه‏اى از آن در 156 صفحه در کتابخانه آیت الله مرعشى قم موجود است.41

10. اسرار الصّلاة

از شیخ محمّد حسین خراسانى، که در تاریخ (1389 ه( در 173 صفحه رقعى در تهران چاپ و منتشر شده است.

11. اسرار الصّلاة

از سید کاظم رشتى، متوفّاى (1259 ه( که نسخه خطّى آن در 30 صفحه در کتابخانه آیت الله مرعشى در قم موجود است.42

12. اسرار الصّلاة

از سیّد میر محمّد صالح بن امیر عبدالواسع خاتون‏آبادى، متوفّاى (1116 ه(.

13. اسرار الصّلاة

از سیّد جعفر سبزوارى، خواهرزاده سیّد محمّد سبزوارى متوفّاى (1198 ه(.

14. اسرار الصّلاة

از سیّد مرتضى بن سیّد محمّد کشمیرى، از شاگردان سیّد دلدار على، متوفّاى (1235 ه(.

15. اسرار الصّلاة

از سید موسى بن سیّد محمّد مستوفى همدانى، متوفّاى حدود (1300 ه(.

16. اسرار الصّلاة

از حاج میرزا جواد آقاى ملکى تبریزى، متوفّاى (1343 ه( از تربیت یافتگان مکتب مولى حسین قلى همدانى، که در سال (1320 ه( از نجف اشرف به ایران بازگشت و در قم رحل اقامت افکند. برخى از مراجع بزرگ عصر در خدمت ایشان تلمّذ نموده‏اند. معظّم له روز عید سعید اضحى (1343 ه( وفات نموده، در کنار بقعه »میرزاى قمى« در شیخان قم مدفون شدند. 43

مرحوم ملکى کتاب پرارج »اسرار الصّلاة« را در قم تألیف کردند و به سال (1338 ه( با چاپ سنگى منتشر نمودند و چاپ سوم آن به سال (1391 ه( در 320 صفحه در تهران منتشر شد.

این کتاب اخیراً به فارسى نیز ترجمه و منتشر شده است.

17. اسرار الصّلاة

از حاج شیخ عبّاس حائرى تهرانى، متوفّاى 1360 ه صاحب کتاب: »الجواب الصّائب عن شبهة ایمان ابى طالب« و دیگر آثار ارزشمند.44

18. اسرار الصّلاة

از مولى عبّاس بن اسماعیل بن على بن معصوم قزوینى، که در سال (1294 ه و 1304 ه( در ایران به چاپ رسیده است. اسم کامل آن: »اسرار الصّلاة و آدابها و ادعیتها« مى‏باشد. 45

19. اسرار الصّلاة

از شیخ محمّد بن على اکبر فرید نهاوندى، متوفّاى 1330 شمسى.

این کتاب تحت عنوان »اسرار الصّلاة یا رموز نماز« در 448 صفحه به چاپ رسیده است.46

20. اسرار العبادات

از مولى محمّد تقى خرقانى، که آن را به فارسى تألیف کرده و تا »سرّالاسلام« نوشته است و پسرش شیخ محسن »اسرار تشریع الصّلاة« را به آن افزوده است. تاریخ کتابت آن (1321 ه( است.47

21. ترجمة الصّلاة

از مولى محسن فیض کاشانى، متوفّاى (1091 ه( که در 168 صفحه به قطع رحلى به چاپ رسیده است.

تاکنون بیش از 10 کتاب تحت عنوان »ترجمة الصّلاة« از بزرگان شیعه به زبانهاى عربى، فارسى و اردو به رشته تحریر درآمده است.48

22. التّنبیهات العلیّة

از شهید ثانى، معروف به »اسرار الصّلاة« که اسم کامل آن »التنبیهات العلیّة على وظائف الصّلاة القلبیّة« مى‏باشد. در پایان مقدّمه راجع به این کتاب و مؤلّف بزرگوار آن مشروحاً سخن خواهیم گفت.

23. جامع الخیرات

از مولى محمّد على بن محمّد حسن آرانى کاشانى، متوفّاى (1259 ه( این کتاب شرح کتاب اسرار الصّلاة شهید ثانى است.49

24. الدّرّة البیضاء

از شیخ على بن غلامعلى قزوینى، معاصر ناصرالدّین شاه، که نسخه‏اى از آن در 600 صفحه در کتابخانه مسجد اعظم در قم موجود است.50

25. غرّة الجبین

از مولى ممحمّد مهدى استرآبادى، متوفّاى (1259 ه( در لکهنو، که آن را در اسرار نماز به رشته تحریر درآورده است.51

26. مرآت الصّلاة

از خطیب تواناى معاصر، مرحوم حاج میرزا حسن ناصرزاده تبریزى، متوفّاى (1400 ه( که عمرى در سنگر وعظ و خطابه از حریم اهلبیت عصمت و طهارت دفاع کرد، این کتاب در 240 صفحه به سال (1392 ه( در تبریز به چاپ رسیده است.

27. مصباح النّجاة فی اسرار الصّلاة

از شیخ عبدالحسین تهرانى، همنام و معاصر شیخ عبدالحسین تهرانى مشهور به »شیخ العراقین« متوفّاى (1286 ه(.

مؤلّف به سال (1283 ه( کتاب اسرار الصّلاة شهید را نوشته، حواشى و شروحى بر آن افزود.52

این کتاب به سال (1391 ه( در 297 صفحه رقعى در تهران چاپ و منتشر شد.

28. معیار الصّلاة

از عبدالوحید بن نعمة الله بن یحیى استرآبادى، از علماى قرن یازدهم و از شاگردان شیخ بهائى)قده(.53

29. منهاج الولاة فی اسرار الصلاة

از آقا محمّد حسین بن آقا محمّد باقر که در سال (1264 ه( در بروجرد آن را به رشته تحریر درآورده است.54

30. هشت بهشت

از میرزا محمّد طبیب‏زاده احمدآبادى، صاحب شمس طالعه در شرح زیارت جامعه.

این کتاب به سال (1371 ه( در 178 صفحه در اصفهان به چاپ رسیده است56.55

همانطورى که ملاحظه کردید، اکثر این کتابنامه از کتابهاى ذریعه و طبقات الاعلام شیخ آقا بزرگ تهرانى و فهارس نسخ خطى بعضى از کتابخانه‏ها است. از آن جائى که مطالب کتابشناسى و نسخه‏شناسى اسرار الصلاة در کتاب ذریعه منحصر بفرد بوده و به معرفى آنان پرداخته و کتابنامه اسرار الصلاة را اجمالاً نوشته‏اند، لذا تمام مطالب ذریعه در اینجا آورده مى‏شود، بنگرید:

«192. أسرار الصلاة. للشیخ جمال الدین أبی العباس أحمد بن شمس الدین محمد بن فهد الأسدی الحلی، المتوفى سنة (841 ه (، و المدفون فی بقعته‏المشهورة بکربلاء، نسبه إلیه السید المعاصر فی روضات الجنات.

أسرار الصلاة للشیخ محمد تقی، یأتی بعنوان أسرار العبادات.

193. أسرار الصلاة للسید جعفر السبزواری المشهدی ابن أخت السید محمد ابن میرشاه قاسم السبزواری، إمام الجمعة بالمشهد الرضوی الذی توفی سنة (1198 ه(، ذکره فی مطلع الشمس. وقال فی فردوس التواریخ »إنّه موجود عندی فیه بیان حکم تشریع الصلاة وحکم تشریع أجزائها وأفعالها وتوفی المؤلف فی زمن حیاة السید میرزا مهدی الشهید سنة (1218 ه(، ودفن قریباً من خاله المذکور«.

194. أسرار الصلاة للشیخ میرزا جواد آقا الشهیر بملکی التبریزی نزیل قم، والمتوفى بها سنة (1344 ه (، کمل العلوم والمعارف فی النجف الأشرف سنین وهذّب نفسه بمصاحبة جمال السالکین المولى حسین قلی الهمدانی، ورجع إلى ایران حدود العشرین بعد الثلاثة مائة والألف، واختار مجاورة السیدة فاطمة بقم، وبها ألف أسرار الصلاة، وطبعه سنة (1338 ه(.

أسرار الصلاة لآقا محمد حسین بن آقا باقر: إسمه منهاج الولایة یأتی.

195. أسرار الصلاة وماهیتها للشیخ الرئیس أبی علی الحسین بن عبدالله بن سینا المتوفى سنة (427 ه(، أوله )الحمد للّه الذی خص الانسان بشرف الخطاب - الى قوله - سید الأولین والآخرین محمد وآله أجمعین... وقسمت هذه الرسالة بثلاثة أقسام وشرحتها فی ثلاثة فصول( ذکر فی الفصل الأول ماهیة الصلاة، وفی الثانی أحکامها الظاهرة وأسرارها الباطنه، وفی الثالث من یجب علیه ظاهر الصلاة وباطنها ومن لا یجب. وهی مختصرة تقرب من مئتین وخمسین بیتاً، وسمّاه فی کشف الظنون برسالة فی الصلاة، توجد نسخة منها عند السید محمد رضا الطباطبائی فی النجف، ضمن مجموعة نفیسة فیها عدة رسائل علمیة وهی من جمع الفاضل المولى محمد باقر بن منبوداق کتب بعضها بمدرسة الجدة فی اصفهان سنة (1067ه(; ورأیت نسخة أخرى بطهران فی کتب سلطان المتکلمین الحاج الشیخ محمد. وطبع ضمن مجموعة کلمات المحققین بطهران سنة (1315 ه(.

أسرار الصلاة للشیخ زین الدین الشهید، إسمه التنبیهات العلیة، یأتی.

196. أسرار الصلاة للمولى محمد سعید الشریف القمی، طبع على هامش شرح الهدایة سنة (1313 ه(، وهو القاضی محمد سعید بن محمد مفید الشریف القمی صاحب أسرار الصنایع الآتی.57

أسرار الصلاة الموسوم بالغرة58 للشیخ سلیمان بن عبدالله الماحوزی یأتی.

197. أسرار الصلاة للسید الأمیر محمد صالح بن الأمیر عبدالواسع الخواتون آبادی المتوفى سنة (1116 ه(، ذکره فی الفیض القدسی وفی الروضات.

198. أسرار الصلاة وآدابها وأدعیتها، للمولى عباس بن إسماعیل بن علی ابن معصوم القزوینی، فارسی، طبع بایران مرة سنة (1294 ه(، وأخرى سنه (1304 ه(، عبّر فیه عن والده إسمایل بن علی بسید الفقهاء، ولعله المولى عباس القزوینی المجاز من السید علی بحر العلوم الذی توفی سنة (1298 ه(، لم أظفر ترجمة والده، لکن أظنه المولى إسماعیل القزوینی صاحب أنباء الأنبیاء الآتی.

أسرار الصلاة الموسوم بجامع الخیرات، شرح لأسرار الصلاة للشهید یأتی.

أسرار الصلاة الموسوم بمعیار الصلاة، للمولى عبدالوحید یأتی.

199. أسرار الصلاة وأنوار الدعوات، أو مختار الدعوات وأسرار الصلاة، سماه المؤلف فی دیباجته بکلا الاسمین، وهو السید رضى الدین أبوالقاسم علی بن موسى بن طاوس الحلی المتوفى سنة (664 ه(، ذکر فی أوّله بعد الخطبة أنه عمد إلى تتمیم مصباح المتهجد لجده الأمی شیخ الطائفة الطوسی، وأنه رتب من التتمیم، )خمسة أجزاء أحدها فلاح السائل فی عمل الیوم واللیلة، والثانی زهرة الربیع فی عمل الأسابیع، والثالث الدروع الواقیة من الأخطار فیما یعمل کل شهر على التکرار، والرابع الاقبال فی عمل السنة، وهذا الجزء أعنی أسرار الصلاة هو الخامس منها ثم قال )واننی اصوبه - الجزء الخامس - مدة حیاتی عن کل أحد إلا أن یأذن من له الاذن فی نبأه أحداً قبل وفاتی(.

ثمّ اعتذر السید عن ذکر کثیر من الروایات التی أوردها فی ثواب جملة من الأعمال بوجوده عدیدة; منها أدلة التسامح فی السنن وهی‏ا أخبار )من بلغه ثواب على عمل إلخ(; ومنها أن کثیراً من الرواة المرمیین بالضعف لیسوا من الضعفاء لوجوه کثیرة واحتمالات عدیدة لا یبقى الوثوق والاطمینان بضعفهم.

»أقول« إن السید شرع فی تألیف تتمات مصباح المتهجد بعد سنه (635 ه(، فانّ أول مجلداته فلاح السائل الذی ذکر فی أوله روایته عن الشیخ أسعد بن عبدالقاهر الاصفهانی فی السنة المذکورة، وقد ذکر فی أول فلاح السائل أن قصده أن یرتب التتمات فی عشرة مجلدات ویسمی کلا منها باسم فذکر أن فلاح السائل فی مجلدین، وزهرة الربیع المجلد الثالث وجمال الاسبوع الرابع وسمى الخامس بالدروع الواقیة ولیس فیه ذکر لأسرار الصلاة المذکور فیظهر أنه عدل عن قصده فی أول الشروع، وأنّه بعد ترتیب أجزائه الاربعة شرع فی الخامس وجعله هذا الکتاب لکنه لما لم یبرزه للناس وصانه عن کل أحد مدة حیاته فلم یشتهر فصار الخامس المشهور هو الدروع کما قرره أولاّ فی فلاح السائل.

وأنا لم أظفر بنسخة تامة من هذا الکتاب وإنما رأیت کراسة من أوّله بخط عتیق ضمن مجموعة فی خزانة کتب سیدنا الحسن صدر الدین الکاظمی.

200. أسرار الصلاة للمولى على أکبر الکرمانی، فارسى مطبوع، وأظن أنه الآمر بطبع قواعد الشهید سنة (1270 ه( والآمر بطبع الذکرى سنة (1272 ه(، ویظهر من الموضعین أنه کان من أجلاء علماء عصر السلطان ناصر الدین شاه، لکن لم أجد ترجمته فی المآثر والآثار، ولعله ممن فاته کما فاته کثیر ممن اطلعنا على آثارهم وبعض أحوالهم ولا سیما الایرانیین منهم القاطنین فی خارج بلاد إیران مثل العراق والهند وجبل عامل وغیرها.

201. أسرار الصلاة للسید مرتضى بن السید محمد الکشمیری من أجلاء تلامیذ السید دلدار على النصیر آبادى الذی توفی )سنة 1235 ه(، بل جعله المولى محمد علی الکشمیر الشهیر بپادشاه عدیلا لاستاده فی لیاقته للامامة فی رسالته فی فضل صلاة الجماعة، وله میزان المقادیر أیضاً. وهو غیر السید مرتضى الهندی الذی کان من تلامیذ السید دلدار على أیضاً وترجمه معاصره السید مهدی فی تذکرة العلماء کما فی نجوم السماء.

202. أسرار الصلاة فارسی للسید میرزا موسى بن میرزا محمد المستوفی الهمدانی من سادات کمالان، أخذ المعقول عن الحکیم السبزواری، وتوفی حدود الثلاث مئة، أو نیف بعد الألف، وله تصانیف أخر کانت فی خزانة کتب ولده العالم الحاج آقا محمد الذی توفی بالمشهد الرضوی سنة (1351 ه(، وترجمه الفاضل فی المآثر والآثار«.59

همانطور که شیخ آقا بزرگ تهرانى ارجاع داده‏اند بعضى از اسرار الصلاةها را به نام اصلى کتاب که خواهد آمد، ما نیز به جهت تکمیل مطالب ذریعه آن موارد را در اینجا ذکر مى‏کنیم:

»جامع الخیرات فی شرح أسرار الصلاة، للمولى محمد على بن محمد حسن الآرانى الکاشانى المجاز من المولى احمد النراقى فی (1217 ه(، شرع فیه فی أوّل جمادى الاولى (1242 ه( کما ذکره فی آخر کتابه مطلع الأنوار الآتی فی حرف میم«.60

»معیار الصلاة فی اسرار الصلاة، للشیخ عبدالوحید بن نعمة الله ابن یحیى الجیلانی أو الاسترآبادى ذکره فی الریاض وهو تلمیذ الشیخ البهائی على ما صرح به فی آخر الاثنا عشریة الحجّیة لاستاده، وقد استنسخه فی ذى الحجة سنة (1205 ه(، وله أسرار الزکاة وغیرها«.61

»منهاج الولاة فی أسرار الصلاة. فارسى، للآقا محمد حسین بن الآقا محمد باقر، الّفه فی بروجرد وفرغ منه فی زوال یوم الثلاثا، التاسع والعشرین من شهر الصیام سنة (1264 ه(. وهو مرتب على فتوحات أوّله ]الحمدلله الذى اسرى بنا إلى معراج الوصال وأنعم علینا بمحامد الخصال تجلّى لنا فی محراب العبودیة[ یظهر منه أنه عارف حکیم متأله. والنسخة عند السید عبدالحسین الحجة، والظاهر أنه والد الحاج آقا نورالدین البروجردى المتوفی بطهران حدود (1336ه«.62

»الغراء رسالة فی اسرار الصلاة. للشیخ ابى الحسن سلیمان بن عبدالله بن على بن الحسن بن احمد السراوى الماحوزى، المولود فی (1075 ه(، والمتوفى سنة (1121 ه(. وصاحب البلغة والمعراج، رأیته فی خزانة المولى محمد على الخوانسارى بالنجف عند السید جعفر بن السید باقر بحر العلوم. اوله: ]الحمد للّه ربّ... [ ورتبه على عشرة فصول، اوّلها فی الوضوء وعاشرها فی التسلیم ویأتى له فی... «. 63

بعضى از آثار در ارتباط با اسرار نماز تحت عنوان عامى به اسامى اسرار العبادات به رشته تحریر درآمده است که مناسب است آنها نیز در اینجا معرفى شوند. بنگرید:

«205. أسرار العبادات. لبعض متأخرى الأصحاب، رتّبه على مقدمة وخمسة ارکان فی العبادات الخمسة اوّله )الحمد لله رب العالمین والعاقبة للمتقین( ذکر فی أوله أنه أخذ الأسرار الظاهرة للعبادات من کتاب النخبة للمحقق الفیض، وأخذ الأسرار الباطنة لها من المحجة البیضاء فی احیاء الأحیاء له أیضاً، رأیته فی الکتب الموقوفة فی بیت السادة آل خرسان فی النجف.

206. أسرار العبادات. فارسی للمولى الشیخ محمد تقی الخرقانی، وصل فیه إلى آخر مقالته فی سرّ الاسلام، فلم یمهله أجله لاتمامه فتممه ولده الشیخ محسن إبن محمد تقى بالحاق خمسة فصول به، فی أسرار تشریع الصلاة إلى آخر أفعالها، ولم یخرج من قلمه إلاّ ذلک، وتأریخ کتابة النسخة سنة (1321 ه(.

207. أسرار العبادات. للسید عبدالله بن محمدرضا شبر الحسینی الکاظمی المتوفى بها سنة (1242 ه(، أوّله )الحمدللّه الذی لا من شی‏ء کان ولا من شی‏ء یکون( مرتب على مقدّمة وبابین فی کل منها کتب وفصول وأصول، وفی آخره المحرمات والمکروهات وطاعات القلب ومعاصیها، ونسخته عند الشیخ هادی آل کاشف الغطاء بخط علی بن محمد علیوی الدجیلی سنة (1233 ه(، وقفها الحاج عیسى بن حسین علی کبة.

208. أسرار العبادة. للسید کاظم بن قاسم الرشتی الحائری المتوفى سنة (1259 ه(، مختصر رأیته ضمن مجموعة من بقایا مکتبة الشیخ عبدالحسین الطهرانی بکربلاء.

209. أسرار العبادة. فی الفقه، للفیلسوف المتأله الفقیه الحاج المولى هادی إبن مهدی السبزواری المتوفى سنة (1289 ه(، حکى فی )مطلع الشمس( فهرس تصانیفه عن ولده المولى محمد إسماعیل«.64

و نیز بعضى از کتابهاى اسرار الصلاة تحت عناوینى غیر از اسرار الصلاة واسرار نماز و اسرار العبادات و... در ذریعه آمده است، ولکن موضوع کتابها و رساله‏ها در ارتباط با اسرار نماز است، مانند مصباح النجاة فی أسرار الصلاة و سر الاستغفار بین السجدتین. 65

ناگفته نماند که شیخ آقا بزرگ تهرانى کتاب سر الصلاة امام خمینى)قده( را در جلد دوازدهم ذریعه که در سال (1381 ق( - یعنى بیش از پنجاه سال پیش - به طبع رسیده است معرفى کرده است:

»سر الصلاة على لسان العرفا« للحاج آقا روح ]الله[ بن السید مصطفى الخمینى المولود (1310 ق( من تلامیذ الشیخ عبدالکریم الیزدى الحائرى القمى، والنسخة بخطه بقم«. 66

کتاب سرّ الصلاة )معراج السالکین و صلاة العارفین( در بیست و یکم ربیع الثانى (1358 ه ق( برابر با 19 خرداد (1318 ه ش(، به دست حضرت امام خمینى)قده( به پایان رسیده است. متن کامل آن همراه با تصویر نسخه خطى و... در 265 صفحه توسط موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى)قده( به سال (1369 شمسى( به چاپ رسیده است. و سه سال بعد از تالیف سرّ الصلاة، کتاب آداب الصلاة را تالیف مى‏کنند.

نسخه‏هاى خطى اسرار الصلاة

با تتبعى که در فهارس نسخ خطى شد، بعضى از رساله‏هاى اسرار الصلاة از علما و دانشمندان شناسائى شد که جهت تکمیل کتابشناسى و نسخه‏شناسى اسرار الصلاة، فهرستوار متذکر مى‏شویم. و تفصیل معرفى اسرارالصلاةها را به دو مقاله با عنوان آداب حضور و اسرار سلوک )بررسى و گزارش پنجاه رساله اسرار الصلاة( از آقاى محمد ملکى ارجاع مى‏دهیم.

1. اسرار الصلاة، قاضى سعید قمى، دانشگاه تهران، مجموعه ش 6901/1، فهرست دانشگاه، ج 16، ص 391.

2. فائدة شریفة فی اسرار الصلاة، از ؟، دانشگاه تهران، مجموعه ش 9521/5، فهرست دانشگاه، ج 17، ص 391.

3. اسرار الصلاة = اسرار العبادات، شاه نعمة الله ولى، دانشگاه تهران، ش 890/10، فهرست دانشگاه، ج 3، ص 405.

4. اسرار الصلاة، از ؟، دانشگاه مجموعه ش 398/3، فهرست دانشگاه، ج 6، ص 2134.

5. اسرار الصلاة، قاضى سعید قمى، دانشگاه مجموعه ش 407/3، فهرست مشکوة، ج 1، ص 309.

6. منهاج الولاة فی اسرار الصلاة، آقا محمد حسین بروجردى، دانشگاه، ش 1306، فهرست مشکوة، ج 1، ص 245.

7. اسرار الصلاة، ش 19 از مجموعه‏هاى عبدالمجید مولوى، مشهد، نشریه دانشگاه، ج 5، ص 11 - 9.

8. اسرار الصلاة، از ؟، کاتب محمدجواد آقا رضا گلپایگانى، سنه 1329، ش 2010، فهرست دانشگاه، ج 8، ص 631.

9. اسرار الصلاة، حاج محمد بن نادعلى بروجردى، کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى)ره(، ش 771، فهرست کتابخانه مرعشى، ج 2، ص 380.

10. اسرار الصلاة، قاضى سعید قمى، ملک تهران، ش 1586، فهرست ملک، ج 1، ص 39.

11. اسرار الصلاة قاضى سعید قمى، ملک تهران، ش 677/6، فهرست ملک، ج 6، ص 143 - 141.

12. المنازلات الشارقات فی أسرار الصلاة، محمد بن محمد باقر شهیر به نواب لاهیجانى، کتابخانه ملى ش 397 / ف فهرست ملى، ج 1، ص 381 - 379.

13. اسرار الصلاة، قاضى سعید قمى، دانشگاه ش 1030، فهرست دانشگاه، ج 3، ص 407.

14. اسرار العبادات، شاه نعمة الله ولى، کتابخانه نوربخش، ش 59، فهرست نوربخش، ج 1، ص 89.

15. اسرار العبادات، حاج ملاهادى بن مهدى سبزوارى (1289 ق(، کتابخانه مرعشى نجفى، ش 8697، فهرست مرعشى، ج 22، ص 242 - 240.

16. اسرار العبادات، ابوجعفر کافى بن محتشم قاینى، الهیات دانشگاه تهران، مجموعه ش 834/1/د، فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج 2، ص 40 )فهرست دانشکده الهیات تهران، ج 2، ص 29 - 27).

17. اسرار العبادات، محمدکاظم بن قاسم رشتى، دانشگاه الهیات تهران، مجموعه ش263/3/د، فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج1، ص455 )فهرست دانشکده الهیات تهران، ج 1، ص269).

18. اسرار العبادات، از ؟، کاتب: محمد مظفر بن محمد حکیم، در سنه 1987 - 1066، مجلس سنا )شماره 2)، فهرست سنا، ج 1، ص 205، و نیز نشریه دانشگاه تهران، ج 6، ص 579.

19. اسرار الصلاة، مصطفى خویى، کتابخانه وزیرى یزد، ش 2465، فهرست کتابخانه، ج 4، ص 1305.

20. اسرار الصلاة، على نقى بن محمدرضا همدانى، کتابخانه مرحوم آیةالله آخوند همدانى )غرب همدان( به شماره / 439، فهرست غرب، ص 7; کتابخانه آیةالله گلپایگانى، مجموعه ش 306، فهرست گلپایگانى، ج 1، ص 266.

21. معادن الحکم یا اسرار العبادات، محمد تقى خرقانى نجفى، کتابخانه شوشترى‏هاى نجف اشرف، نشریه دانشگاه تهران، ج 11، ص 823.

22. اسرار الصلاة، ابو محمد صاین الدین على ترکه، چندین نسخه در کتابخانه بایزید ولى الدین ترکیه و قاهره و تهران در فهرست نسخه‏هاى خطى فارسى منزوى، ج 2، ص 1029 معرفى شده است.

23. در فهرست نسخه‏هاى خطى فارسى منزوى، ج 2، ص 1029 چندین أسرار الصلاة ناشناخته یا از شاه نعمت الله ولى معرفى شده است.

24. اسرار الصلاة، احمد بن محمد کاظم اشکورى، قسمتى از کتاب بحر المعارف او است، رجوع شود به الشریعة الى استدراک الذریعه، ج 1، ص 36.

25. ترجمه اسرار الوحى، کتابخانه حضرت معصومه)ع(، قم، فهرست، ج 1، ص 263.

26. اسرار الصلاة، على بن غلامعلى قزوینى - معاصر ناصرالدین شاه - کتابخانه مسجد اعظم قم، ش 3578، فهرست مسجد اعظم، ص 170 - 169.

کتابهاى چاپى اسرار نماز

برخى از کتابهاى که در ارتباط با أسرار الصلاة است و به زیور طبع آراسته شده است جهت تکمیل کتابشناسى اسرار الصلاةها تعدادى از آنان معرفى مى‏شود. و تفصیل کتاب‏هاى چاپى اسرار الصلاةها را به کتاب هزار کتاب و رساله پیرامون نماز، تالیف آیة الله رضا استادى و آقاى ناصرالدین انصارى حوالت مى‏دهیم.

1. أسرار الصلاة در بیان رموز نماز و خصوصیات و گنج‏هاى نهفته در آن، محمدحسین خراسانى، کتابفروشى مصطفوى، بوذر جمهورى، تهران، 1358 ش / 1389 ق، 176 صفحه.

2. أسرار الصلاة، محسن قرائتى.

3. ترجمه اسرار الصلاة ملکى تبریزى، رضا رجب زاده.

4. اسرار پزشکى نماز شب، محمود غفارى.

5. اسرار شگفتى‏هاى نماز، ایوب نظرى.

6. اسرار عبادات و حقیقت نماز، ترجمه و شرح اسرار العبادات و حقیقة الصلاة، قاضى سعید قمى.

7. اسرار فروع الدین در فلسفه نماز، محمود محقق دامغانى.

8. اسرار نماز، احمدرضا بسیج.

9. اسرار نماز فیض کاشانى و حسنعلى اصفهانى و شهید ثانى، مقدمه نجم‏الدین على مقدادى اصفهانى، مصحح رضا مرندى، ناشر فراهانى، تهران.

10. پرواز در ملکوت یا اسرار معنوى نماز، ترجمه أسرار الصلاة امام خمینى)ره(، احمد فهرى.

11. حقایق نماز در اسرار صلاة، عبدالحسین حائرى لاهیجانى.

12. حکمت‏ها و اسرار نماز، احمد اهتمام.

13. حیات عارفانه فرزانگان، نماز اولّ وقت همه فلسفه ابرار، حسن صدرى مازندرانى.

14. رازهاى نماز، ترجمه کتاب أسرار الصلاة آیة الله جوادى آملى، ترجمه: على زمانى قمشه‏اى، ویرایش: حسین شفیعى.

15. رموز نماز اسرار الصلاة، فرید نهاوندى، چاپخانه خراسان، مشهد، 1340، فارسى.

16. راهى روشن در جهانى تاریک، ترجمه فصل صلاة المحجةالبیضاء، اسدالله ناصح.

17. نردبان عروج، سیرى در اسرار نماز، یوسف ابراهیمیان آملى.

18. سیرى در اسرار و آثار نماز، عقیقى بخشایشى، دفتر نوید اسلام، 1377 ش، قم، فارسى، 96 صفحه.

19. هشت بهشت در ترجمه اسرار نماز، محمد احمد آبادى طیب زاده.

20. هدایة المستشرقین در آداب ظاهرى و اسرار باطنى نماز، غلامرضا یزدى فقیه خراسانى.

21. نماز گوهر شب چراغ، مهدى احمدى.

22. نماز گنجینه اسرار الهى، على اکبر مغیثى پور سبزوارى.

جامع‏ترین کتابشناسى و نسخه‏شناسى رساله‏هاى اسرارالصلاة، توسط جناب آقاى محمد ملکى در دو مقاله با عنوان آداب حضور و اسرار سلوک )بررسى و گزارش پنجاه رساله اسرار الصلاة( در فصلنامه کتابهاى اسلامى، تابستان 1383 )ویژه نامه نماز( و بهار 1384، سال ششم، شماره بیست، ص 79 - 51 به چاپ رسیده است که سعیشان مشکور باد.

و نیز حضرت آیةالله رضا استادى در کتاب هزار کتاب و رساله پیرامون نماز تمام اسرار الصلاةها را معرفى کرده‏اند.

در کتاب دائرة المعارف تشیّع، ج 2، ص 138، مدخلى با عنوان اسرار الصلاة وجود دارد که ده کتاب از اسرار الصلاةها را متذکر شده‏اند، کما اینکه در همان صفحه مدخل اسرار العبادات معرفى شده است.

در کتاب کشف الأستار صفائى خوانسارى، ج 51، ص 98 و 99 مفصلاً کتاب أسرار الصلاة شیخ احمد أحسائى بحرانى در دو صفحه معرفى شده است.

در کتاب فرهنگ آثار ایرانى - اسلامى، ج 1، ص 221 - 220 چندین مدخل با نامهاى اسرار الصلاة یا اسرار الصلوة و انوار الدعوات معرفى شده است.