تراز اجتهاد در پرتو عروه

مقدمه
سنجش و معیار اشیاء مادى، توسط افراد خبره آن فن، قابل فهم و تشخیص است و براى عموم نیز تا حدّى عیان مى‏شود; برخلاف مفاهیم که هم خود آن مفاهیم، قابل تشکیک است و در مقیاس محدودى نمى‏گنجد و هم بین افرادى که به آن متصف هستند، قابلیت اختلافِ فراوان وجود دارد. در صد سال اخیر، تنها کتابى که هم خود عیار است و هم دیگران را با حواشىِ بر این کتاب مى‏شناسند، کتاب »العروة الوثقى« سید محمدکاظم یزدى)ره( است; یعنى هم عیار است و هم عیارشناس و متفق‏علیه همه بزرگان. بدین معنا، کتاب العروة الوثقى گویاى اجتهاد و فقاهت سید محمدکاظم یزدى است، و از طرفى تراز اجتهاد براى دیگران است.
محدث قمى در مقدمه غایة القصوى در ترجمه العروة الوثقى درباره جامعیت و ناسخیت عروه مى‏نویسد:
... و بعد چنین گوید این فقیر بى‏بضاعت، عباس القمی ختم اللّه له بالحسنى و السعادة، که مدّت‏ها بود در خاطر خطور مى‏کرد که چقدر شایسته و لازم بود که براى مکلّفین فراهم شود یک رساله جامعه‏اى که مشتمل باشد بر کثرت فروع و مهمات مسائل، و مُغنى باشد ایشان را در مقام حاجت از جمع آوردن اسفار و رسائل، و اگرچه رساله‏هاى عملیه بسیار بود، لکن در بین آن‏ها نمى‏دیدم رساله‏اى را که از هر جهت جامع و براى کافه مقلّدین نافع باشد; مگر در این ایّام که برخوردم به رساله شریفه عروة الوثقى فیما تعم به البلوى که از قلم درربار حضرت حجة الاسلام وآیة اللّه فی الأنام، مبیّن الحلال و الحرام، و فقیه أهل البیت)ع(، سیّدنا الأعظم و ملاذنا المعظّم، أبو المکارم، مولانا السید محمدکاظم الطباطبائى )أدام اللّه ظلّه العالى( بیرون آمده. دیدم الحق همان کتاب است که همیشه دیدار آن را متمنى و طالب، و زیارت مثل آن را شائق و راغب بودم. چه، آن رساله‏اى است سهل التناول و مرغوب، در نهایت جودت تألیف و حسن اسلوب، جامع جمیع رسائل، و حاوى کافه مسائل، و کافل انواع فروع فقهیه، بل ناسخ رساله‏هاى عملیه ]است[.1
بنابراین کتاب العروة الوثقى جامع‏ترین کتاب در زمینه فروع فقهى است که رساله علمیه و بعدها رساله عملیّه شیعیان گردید. اولین چاپ آن زیر نظر وصى و شاگردش، علامه شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء در سال 1328ق به انجام رسید. سید یزدى)ره( پس از وفات شیخ محمد طه در سال 1323ق، مرجع تشیّع شد و پس از درگذشت آخوند خراسانى در سال 1329ق، مرجع بیش‏تر شیعیان جهان گردید.
این مقاله در صدد معرفى کتاب العروة الوثقى و حواشى آن و نیز معرفى ترجمه العروة الوثقى به نام غایة القصوى و حواشى بر غایة القصوى است.

معرفى تفصیلى العروة الوثقى
بیش از صد سال است که سید محمدکاظم یزدى)ره( در حوزه‏هاى علمیه و دیگر مراکز علمى و مؤسسات پژوهشى جهان اسلام، با عنوان »صاحب العروة الوثقى« شناخته مى‏شود. شهرت این کتاب، جزء لاینفک نام سید یزدى)ره( شده است. از زمان چاپ اول آن که توسط شیخ محمدحسین کاشف الغطاء )م1373ق( در بغداد به سال 1328 به انجام رسید، مورد توجه و اقبال دانشمندان هم‏عصر و بعد از وفات وى بوده است و خواهد بود.
شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه2 مى‏نویسد:
العروة الوثقى فیما تعمّ به البلوى، رسالة فتوائیة، خرج منه أکثر أبواب الفقه و مسائل الطهارة و الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس و الحج و النکاح، یشتمل على ثلاثة آلاف و مأتین و ستین مسألة [: 3260 مسأله[ للسید محمد کاظم... الیزدی. ویأتی ترجمته الموسوم بغایة القصوى، طبع مکرراً وترجمته أیضاً.
علامه تهرانى در ذریعه، چند حاشیه بر العروة الوثقى معرفى کرده است که خلاصه آن، آورده مى‏شود:
العروة. الحاشیة علیها... للشیخ المیرزا محمدحسین بن عبدالرحیم النائینی المولود فی 1277 و المتوفى بالنجف 1355; الحاشیة علیها مجدولة مطبوعة للشیخ محمدرضا آل یاسین... ; الحاشیة علیها للسید الحاج آقا حسین القمی... ; الحاشیة علیها... للحاج الشیخ عبدالکریم... الیزدی... طبعت بإیران فی 1347; الحاشیة علیها... للشیخ عبداللّه المامقانی....
علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء )م1373ق( یکى از شاگردان صاحب عروة الوثقى، و صاحب تعلیقه بر عروة الوثقى و داراى دو شرح بر کتاب العروة الوثقى است.
یکى شرح مفصل که دربردارنده کتاب طهارت و صلاة است; و دیگرى شرح متوسط که فقط شامل طهارت مى‏شود. تا کنون این دو شرح به زیور طبع آراسته نشده است و توسط نگارنده این سطور براى کنگره بزرگداشت علامه کاشف الغطا تصحیح شده است و براى اولین بار در چندین جلد به چاپ خواهد رسید.
علامه کاشف الغطاء افزون بر دو شرح عروة الوثقى، تعلیقه‏اى نیز بر کتاب عروة الوثقى دارد که در سال 1367ق در 216 صفحه به چاپ رسیده است و در پایان کتاب - صفحات 214 و 215 - دو صفحه به عنوان »بیان«، مطالب سودمندى درباره تألیف عروة الوثقى دارد که نکات بدیع و جدیدى - که در سال 1366ق نوشته‏اند - در آن مشاهده مى‏شود. در این جا متن آن دو صفحه آورده مى‏شود تا نقش ایشان در تألیف کتاب عروة الوثقى روشن شود.
بیان، کان و لایزال من المعلوم أنَّ هذا المؤلف الجلیل العروة الوثقى الذی هو من مفاخر الفقه الجعفری و آیاته الزاهیة فی العصور المتأخرة.
قد کان السید الأستاذ - رضوان اللّه علیه - شرع فیه فی السنة الثانیة و العشرین بعد الألف و الثلثمائة، و کان کل یومین أو ثلاث ینتهز من وقته المستغرق بأشغال المرجعیة العظمى فرصة یحرّر فیها من هذا الکتاب الورقتین و الثلاث بخطه الدقیق یدفعها إلی ولأخی آیة اللّه الشیخ أحمد - تغمده اللّه برضوانه - لأجل إصلاح عباراته من حیث العربیة و رفع الرکاکة أو التعقید و النظر فی أدلة الفروع و مطابقة الفتوى للدلیل، حذراً من أن مشغولیته العظمى أدخلت سهواً علیه فی ذلک أو غفلة، و لایعتمد على غیرنا فی هذا الشأن کسائر مهماته الأخرى و شؤونه من إرجاع المرافعات إلینا و غیرنا، و استمرّ اعتماده مدة حیاته و بعد وفاته حیث جعلنا أوصیاؤه، و لاتزال وصیته بخطه الشریف و خاتمه محفوظة فی خزانة أوراقی.
و کنا نستفرغ الوسع و نسهر اللیالی فی إصلاح العبارات و جعلها بغایة الوضوح و السلامة بحیث یفهمها حتى العامی و الأمی، کما ننظر أیضاً فی المدارک و الأدلة و نتذاکر فی کل فرع فرع مع أفاضل ذلک العصر فی دارنا الکبرى التی کانت مجتمع الأعلام و الأعاظم یومی الخمیس و الجمعة، و منهم الآیتان الحجتان المرحوم میرزا محمد حسین النائینی قبل أن یصیر من المراجع، و الشیخ المحقق وحید عصره الأستاذ الشیخ حسن الکربلائی - رضوان اللّه علیهما - و بعد استفراغ الوسع و سدّ الفراغ نعود إلیه - رضوان اللّه علیه - بما أصلحنا و نتذاکر معه فی مجلس خاص، فربما رجع إلى رأینا فی الفتوى و ربما أصرّ و استمرّ على رأیه.
و فی السنة الثامنة و العشرین ]أی 1328ق[ توجهت إلى بغداد لطبع کتابى الدعوة الإسلامیة الذی حُجز و جرى فیه ما جرى طلب منی تغمده اللّه برحمته أن أشرف على طبعها و کنا نطبع الکتابین فی مطبعة »دار السلام« فطبع الأوّل و سلم الثانی و هى الطبعة الأولى من هذا الکتاب )العروة( ثم طبع بعدنا ثانیاً فی نفس تلک المطبعة سنة الثلاثین ] أی 1330ق[ و کم من الفرق الواضح بین الطبعتین فی الصحة وغیرها.
أمّا تعالیقنا هذه علیه فقد کان الأخ المرحوم ]الشیخ أحمد[ قدّس اللّه سره، علّق بخطّه على هامش نسخته حواشی کثیرة من أول الکتاب إلى أوائل الزکاة و یظهر أنّها کانت بصورة مستعجلة لم یعد النظر فیها مع عظیم ما فیها من التحقیقات المبتکرة التی لم یسبقه إلیها سابق، و قد أدرجنا فی حواشینا هذه منها ما یوافق رأینا مع بعض الإیضاح و الإصلاح، و ما عدا تلک الحواشی فهو منّا، أمّا من الزکاة إلى آخر الوصیة فلیس فیها لغیرنا شی‏ء، و کنّا نقلنا إلى البیاض من أول هذه السنة 1366 ه. مباحث التقلید و نحن فی النجف إلى صلاة القضاء، ثم انحرفت صحتنا و اشتدت حرارة القیظ علینا فألزمنا الأطباء بالاصطیاف خارج العراق، و اخترنا المکث فی بلیدة »کرند« القریبة من الحدود فأتممنا هذه التعالیق و الحواشی من حین ورودنا إلیها و هو آخر شعبان من هذا العام، و منّ اللّه علینا بحسن الختام فی هذا الیوم و هو السادس من شوال أوائل شهر آب الرومی فی قصر الأمیر صاحب المکارم الأمیر احتشام حفظه اللّه و زاد فی توفیقه.
و لم یکن معنا للمراجعة من الکتب إلاّ عدّة یسیرة و لکن جاء بعنایة الحق مشحوناً بالحقائق العمیقة و المباحث العالیة، و لیس هو قاصراً على الفتوى فقط، بل و على الإشارة إلى القواعد و الأدلّة التى قد لاتوجد فی شی‏ء من الکتب المبسوطة، فضلاً عن التعالیق و الحواشی، و من أراد الوقوف على حقیقة ذلک فلیقابل هذه الحواشی بما علّقه أعلام هذا العصر من المراجع فیه و فیما قبله و حواشیهم المطبوعة على الکتاب أو مستقلة، حتى یتضح له الحال و یظهر الفرق لأهل التمییز، و المنّة و الفضل للّه عزّ شأنه و نسأله تعالى ألایضیّع أجر العلماء العاملین، و یجعل أعمالنا لوجهه الکریم، و ینفعنا بما قدمنا یوم لاینفع مال و لا بنون إلاّ من أتى اللّه بقلب سلیم.3
آن گونه که گذشت، کتاب عروة الوثقى در سال 1328ق براى اولین بار با تصحیح و نظارت علاّ مة شیخ محمد حسین کاشف الغطاء در مطبعه دارالسلام بغداد، به زیور طبع آراسته شد. کاشف الغطاء نیز بر روى صفحه عنوان عروة الوثقى از سروده‏هاى خود - درباره کتاب عروة الوثقى و مؤلّف آن - درج کرده است:
فقیه بیت الوحی ما خاب فی
فإن أهل البیت أدرى بما

***
کاظم أهل البیت بالعروة ال
و الناس فی الأشیاء قد تستوی
و الشرع بیت للهدى قائم
سید حسن صدر در »تکملة أمل الآمل« در وصف عروة الوثقى مى‏نویسد:
... و أحسن مؤلفاته العروة الوثقى فی الفروع، عملها لعمل مقلدیه، و هی من أحسن کتب الفروع و المتون الفقهیة.4
نیز آیت اللّه حاج شیخ محمد تقى آملى، در پایان کتاب »مصباح الهدى فی شرح العروة الوثقى« مى‏نویسد:
... و له مؤلفات شائعة أشهرها هذا المؤلف الشریف )العروة الوثقى( الذى لم یسبقه سابق بمثله و لم یلحقه لاحق حتى الآن و لایعلم ما اللّه سبحانه صانع بعده.5
در ذریعه6 از چهار شرح عروة الوثقى نام برده شده است: یکى به نظم از »مولى عبدالسمیع ابن محمد على الیزدى«; دیگرى از »سید على آل عطیفة الکاظمى« شاگرد شیخ محمد حسن آل یاسین; شرح سوم، از آیة اللّه العظمى سید محسن حکیم به نام مستمسک العروة الوثقى;7 و »چهارم« از مؤلفات مرتضى بن احمد خسروشاهى تبریزى متولد 1299 و صاحب کتاب اهداء الحقیر، شرح مسائل اجتهاد و تقلید.
لازم به یادآورى است که کتاب الحج العروة الوثقى مشتمل است بر مقدمه‏اى از »سید محمد« فرزند سید محمدکاظم یزدى، است. این مقدمه مشتمل بر اسرار حج و آداب سفر و مستحبات و... حج است.
سید محمد فرزند اوّل سید یزدى و شخصى مهذب و وارسته و مجاز از طرف پدر و داراى اجازه اجتهاد و حلقه‏هاى درس خارج بود.
این مقدمه در بیش از بیست صفحه وزیرى در ابتداى کتاب الحج در تمام چاپ‏هاى العروة الوثقى به چاپ مى‏رسد. در پایان این مقدمه، در پاورقى و هامش کتاب به ثبت رسیده که:
من أوّل کتاب الحج إلى هنا لنجله الأمجد الأوحد حضرة السید محمد بأمر والده دام ظلهما و علا مجدهما.
همان‏طور که ملاحظه کردید، این مقدمه کتاب الحج به امر سید محمدکاظم یزدى)ره( توسط فرزندش تحریر شده و به کتاب العروة الوثقى ملحق شده است.
فهرست تعدادى از حواشى و تعلیقات العروة الوثقى بر اساس حروف الفبا
1. اسّ البیان فی تبیین العروة، محمدحسن احمدى فقیه )یزدى(.
2. إیضاح الحجّة فی شرح العروة، محمّد مظفرى، 1405ق.
3. بحوث فی شرح العروة الوثقى، 1 - 4، سید محمدباقر صدر، قم، 1408ق.
4. تحریر العروة و نضر مسائلها، محمدحسن احمدى فقیه )یزدى(.
5. تحریر عروة الوثقى، ج 1، تقریر سید ابوالقاسم موسوى خویى، تحریر قربانعلى محقق ترکمانى، نجف، 1338ق.
6. تعلیقات على العروة الوثقى، ناصر مکارم شیرازى، قم، 1402ق.
7. تعلیقات على کتاب العروة الوثقى، سید احمد موسوى خوانسارى، تهران، بى تا.
8 . تعلیقة استدلالیة على العروة الوثقى، آغا ضیاء الدین عراقى، قم، چاپ دوم، 1410ق.
9. التعلیقة على العروة الوثقى، سید ابوالقاسم موسوى خویى، نجف، چاپ دوم، 1380ق )مشار عربى ستون 194).
10. تعلیقة على العروة الوثقى، سید عبدالهادى شیرازى، نجف، 1371ق )مشار عربى: 194).
11. تعلیقة على العروة الوثقى، روح اللّه موسوى خمینى )امام خمینى(، قم، 1375ق.
12. تعلیقة على العروة الوثقى، شیخ عبدالکریم حائرى، بى جا، 1353ق.
13. تعلیقة على العروة الوثقى، محمد على اراکى، بى تا.
14. التنقیح فی شرح عروة الوثقى 1 - 4، سید ابوالقاسم موسوى خویى، تحریر میرزا على تبریزى غروى، نجف، 1382 - 1378ق )چاپ دوم، 6 جلد(، )مشار عربى: 222).
15. الحاشیة المعلقة على کتاب العروة الوثقى، ابوالحسن حسینى، 1390ق.
16. الحاشیة على العروة، محمد شیرازى، 1410ق.
17. حاشیة عروة الوثقى، سید ابوالحسن موسوى اصفهانى، نجف، 1344ق.
18. حاشیة عروة الوثقى، سید حسین طباطبائى بروجردى، تهران، 1355ق )مشار عربى: 286).
19. حاشیة عروة الوثقى، حاج آقا حسین طباطبایى قمى، نجف، 1356ق )مشار عربى: 287).
20. حاشیة عروة الوثقى، سید محسن طباطبایى حکیم نجفى، نجف، 1373ق )مشار عربى: 287).
21 . حاشیة عروة الوثقى، سید محمد فیروزآبادى یزدى، نجف، 1345ق )مشار عربى: 287).
22. حاشیة عروة الوثقى، میرزا محمدحسین بن عبدالرحیم نایینى غروى، نجف، 1346ق )مشار عربى: 287).
23. حاشیة عروة الوثقى، شیخ محمدرضا آل یاسین کاظمى، نجف، بى تا )مشار عربى: 287).
24. حاشیة عروة الوثقى، سید محمدرضا گلپایگانى، قم، بى تا )مشار عربى: 287).
25. حاشیة عروة الوثقى، سید محمد بغدادى، نجف.
26. حاشیة عروة الوثقى، سید محمود حسینى شاهرودى، نجف، 1382ق )مشار عربى: 288).
27. حاشیة عروة الوثقى، سید عبداللّه موسوى شیرازى، نجف، 1376ق.
28. حاشیة عروة الوثقى، شیخ عبداللّه مامقانى )الذریعة، ج 6، ص 149).
29. حاشیة عروة الوثقى، حجّت کوه کمرى، سید محمدتقى خوانسارى، جمال گلپایگانى، تهران، 1371ق، با عروة الوثقى )مشار عربى: 622).
30. حاشیة عروة الوثقى، محمدحسین آل یاسین، بغداد، 1394ق.
31. حاشیة عروة الوثقى، سید ابراهیم حسینى اصطهباناتى )میرزا آقا شیرازى(، نجف، 1345ق.
32. الدرة البیضاء فی حاشیة عروة الوثقى، سید محمد بن زین العابدین نقوى رضوى خراسانى )فنایى(، اصفهان، 1343ق )مشار عربى: 358).
33. دلیل العروة الوثقى، ج 1، شیخ حسین حلّى، تحریر حسن سعید، نجف، 1379ق )مشار عربى: 367).
34. ذخیرة العقبى فی شرح عروة الوثقى 1 - 2 شیخ على صافى گلپایگانى، قم، 1414ق.
35. سبیل الرشاد فی شرح الاجارة من کتاب العروة الوثقى، حسین یوسف مکّى عاملى، 1394ق.
36. شرح العروة الوثقى، سید صادق شیرازى، بیروت، بى تا.
37. شرح لم یتم على العروة الوثقى، سید مهدى حسینى شیرازى حائرى، )اعیان الشیعه، ج 10، ص 146).
38. الشرکة فی الإسلام، شرح على عروة الوثقى، محمد على مدرّس یزدى، قم، 1414ق.
39. الصلاة من المحجّة العظمى فی شرح عروة الوثقى، تقریر سید عبدالاعلى موسوى سبزوارى، تقریر جمال الدین حسینى استرآبادى، نجف، بى تا.
40. عروة الوثقى )ترجمه قسمتى از نکاح و طلاق و غیره( ترجمه شیخ حسن مصطفوى، تهران، 1326ق، در خاتمه وسیله حاج آقا حسین بروجردى )فهرست کتابهاى مشار، 5 جلدى، ج 4511 3).
41. العمل الابقى فی شرح العروة الوثقى 1 - 2، سید على حسینى شبر، نجف، 1383ق، ج 1385 :2ق.
42. غایة القصوى فی ترجمة عروة الوثقى 1 - 2، ترجمه شیخ عباس قمى و ابوالقاسم موسوى اصفهانى، تبریز، 1336ق، همراه با فتاوى سید محمدکاظم طباطبایى )مشار فارسى، ج 3، ص 3610 - 3609).
43. الغایة القصوى لمن رام التمسّک بالعروة الوثقى 1 - 2، سید شهاب الدین مرعشى نجفى، قم، 1391 - 1389ق.
44. غایة الوثقى )ترجمه عروة الوثقى(، شیخ عباس قمى و سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى، تصحیح محمّد رضا نائینى، بمبئى، 1339ق، ج 1، بغداد، 1328/30ق.
× حاشیة غایة القصوى، شیخ عبدالکریم حائرى، تهران، 1349ق.
× حاشیة غایة القصوى، شیخ عباس قمى، حاشیه سید محمد فیروزآبادى حسینى یزدى، بمبئى، 1349ق، در هامش غایة القصوى )مشار فارسى: 1143).
× حاشیة غایة القصوى، میرزا جواد آقا ملکى، نسخه خطّى متعلّق به حاج آقا حسین خوانسارى )سیماى فرزانگان، ج 3، ص 506).
45. الفقه الارقى فی شرح عروة الوثقى، شیخ عبدالکریم زنجانى، نجف، 1335ق.
46. کلمة التقوى فی الحجّة على العروة الوثقى )مجموعه‏اى از حواشى اعاظم فقهاء(.
47. الفقه... و هو شرح استدلالى على العروة الوثقى للیزدی از سید محمد شیرازى، بى تا.
48. مدارک العروة الدروس فی فقه الشیعة، تقریر ابوالقاسم موسوى خویى، تحریر سید مهدى خلخالى، نجف، 1378ق )مشار عربى: 821).
49. مدارک العروة، ج 3 - 1، شیخ على پناه اشتهاردى، قم، 1389 - 1378ق )مشار عربى: 821).
50. مدارک العروة 1 - 3، شیخ یوسف خراسانى حائرى بیارجمندى، نجف، 1318ق )مشار عربى: 821).
51. مدارک عروة الوثقى، شیخ محمدتقى بن شیخ یوسف فقیه عاملى، چند جلد )مکارم الآثار: ج 4، ص 1322).
52. المستمسک بالعروة الوثقى 14 - 1 شرح محسن طباطبایى حکیم، بیروت، بى‏تا.
53. مستند العروة الوثقى، 6 جلد، سید ابوالقاسم موسوى خویى، قم، چاپ 1364ش )یک جلد به نام معتمد عروة الوثقى و یک جلد به نام مبانى عروة الوثقى است(.
54. مصباح الهدى فی الشرح على العروة الوثقى، محمدتقى بن محمد آملى تهرانى، تهران، 1380 - 1377ق )مشار عربى: 855).
55. مصباح الهدى فی شرح خلل صلاة على عروة الوثقى، سید على علم الهدى شیرازى، تهران، 1363ق.
56. المعالم الزلفى فی شرح العروة الوثقى، شیخ عبدالنبى نجفى عراقى، قم، 1380ق.
57. مقالید الهدى فی شرح العروة الوثقى، سید عبدالرضا شهرستانى، نجف، 1395ق.
58. مناهج التقى 2 - 1 )شرح عروة الوثقى(، سید محمدکاظم شریعتمدارى، قم، چاپ دوم، 1382 - 1380ق.
59. نهج الهدى فی التعلیق على العروة الوثقى، شیخ محمدتقى نجفى بروجردى، نجف، 1390ق.
60. هذه الحواشی )عروة الوثقى(، سید عبداللّه شیرازى، 1376ق.
تعدادى از چاپ‏هاى العروة الوثقى
خانبابا مشار در کتاب مؤلفین کتب چاپى )فارسى و عربى( بیش از ده چاپ از کتاب العروة الوثقى را معرفى کرده است، که در این‏جا معرفى مى‏شود:
عروة الوثقى فیما تعمّ به البلوى )عربى(:
جلد اول، صیدا، 1330ق، سربى، وزیرى، 160 ص.
جلد دوم، صیدا، 1340ق، سربى، وزیرى، 104 36 56 44، و 198 ص.
جلد سوم، صیدا، 1344ق، سربى، وزیرى، 268 ص.
نجف، 1339ق، سربى، رقعى، 104 36 56 42 ص.
جلد سوم، نجف، 1340ق، سربى، رقعى، 198 ص.
جلد دوم، نجف، 1344ق، سربى، رقعى، 211 ص.
بغداد، 1328ق، سربى، وزیرى، 27 547 ص.
بغداد، 1330ق، سربى، وزیرى، چاپ دوم، 159 560 ص.
بمبئى، 1339ق، سنگى وزیرى، 692 ص.
طهران، 1371ق، سنگى، وزیرى، اسلامیه 800 ص، با حواشى حاج آقا حسین بروجردى، سید محمد حجت، سید عبدالهادى شیرازى، سید محمدتقى خوانسارى، سید جمال الدین گلپایگانى، میرزا آقا اصطهباناتى.
طهران، 1373ق، سنگى وزیرى، اسلامیه، 746ص.
قم، 1369ق، سربى، وزیرى، 160 560 ص8
طهران، المکتبة العلمیة الاسلامیة، طبع 1364 3ش، 2 جلد، 904 صفحه، تعلیقات لأشهر مراجع العصر.
قم، اسماعیلیان، طبع 1406 2ق، 2 جلد، تعلیق محمد امین زین الدین.9
نسخه‏هاى خطى
1. کتابخانه آیة اللّه مرعشى نجفى، ش 360 9359 برگ.10
2. کتابخانه آیة اللّه مرعشى نجفى، ضمن مجموعه ش 12449/7، کتاب الحواله، قرن 5 14 برگ.11
3. کتابخانه میبدى در مشهد مقدس، ش 361 85 برگ.12
4. کتابخانه وزیرى یزد، ش 28 2950 برگ.13

تتمه و ملحقات العروة الوثقى
کتاب ملحقات عروة الوثقى با دو جزء در یک مجلد به چاپ رسید و ابواب فقهى این ملحقات، عبارتند از: کتاب الربا، کتاب العدّة، کتاب الوکالة، کتاب الهبة، کتاب الوقف، کتاب القضاء; و این ابواب فقهى در ملحقات عروة الوثقى هر کدام کتاب مستقل و استدلالى است، اما اصل عروة الوثقى مانند رساله عملیه است و بدون استدلال و اگر هم استدلالى باشد بسیار کم و گذرا به دلیل آن اشاره شده است.
لازم به یادآورى است که عنوان ملحقات العروة الوثقى، توسط ناشر انتخاب شده است، و الاّ نام اصلى آن، همان العروة الوثقى است که شامل اکثر ابواب فقهى مى‏شود. از آن جایى که ابتدا مسائل الطهارة و الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس و الحج و النکاح به چاپ رسید، و سپس سایر ابواب فقهى به طبع رسید، عنوان ملحقات العروة الوثقى بر آن نهادند، و خود سید یزدى هم در وصیت‏نامه‏اش تصریح مى‏کند که این ابواب فقهى، باقیمانده و تتمه عروة الوثقى است.
شیخ محمدحسین کاشف الغطاء در کتاب عقود حیاتى، به عنوان تتمات العروة یاد مى‏کند:
... و فی لیلة الثامن و عشرین من رجب مقارن طلوع الفجر، انتقل إلى رحمة اللّه ]: أی سنة 1337ق[ و کان من جملة وصایاه: إعطاء الخبز للطلاب ثلاثة أشهر، و طبع تتمات العروة الوثقى، و إن زاد المال تطبع السؤال و الجواب، و إعطاء العبادات و الحج المقیدة فی دفاتره، فأنجزنا بتوفیقه تعالى جمیع ما أراد.

غایة القصوى در ترجمه العروة الوثقى
محدث بزرگوار مرحوم حاج شیخ عباس قمى)ره( نزدیک به یکصد و ده اثر از خود به جا گذاشت که بیش از نیمى از آن‏ها به فارسى و چهل و پنج اثر آن به عربى است.
خوشبختانه بیش‏تر آثار مهم ایشان تا زمان وفاتشان )به سال 1359ق/ 1319ش( به زیور طبع آراسته شد که طبق گزارش مرحوم دوانى در مجلد یازدهم مفاخر اسلام، بیش از سى و سه عنوان از آثار محدث قمى در حیات ایشان به طبع رسید، و نیز بعد از وفات محدث قمى)ره( تا کنون نیز بیش از پانزده اثر دیگر براى اولین بار به چاپ رسیده است که امید مى‏رود سایر آثار چاپ نشده نیز به چاپ برسد.
محدث قمى (1359 - 1294ق( یکى از علما و دانشمندان پر تألیف بود و در حالى که آثارى براى محققان و خواص نوشت، توده مردم را نیز فراموش نکرد و با پیروى از دیگر بزرگان، پاسخ ارزنده‏اى به نیاز فرهنگى جامعه داد. او با نوشتن وتألیف مفاتیح الجنان، ادعیه را به تمام خانه‏ها برد، و براى ارائه تاریخ صحیح کربلا کتاب نفس الهموم را به نگارش در آورد، شرح زندگانى چهارده معصوم)ع( مانند منتهى الآمال و کتب اخلاقى و حدیثى را تألیف کرد و تمام اقشار جامعه را از فرهنگ غنى تشیع بهره‏مند نمود.
یکى از تألیفات او کتاب غایة القصوى، ترجمه کتاب عروة الوثقى است که بسیارى از فروع فقهى را که مردم به آن‏ها نیاز دارند، دارد.
نویسنده در این‏جا به معرفى اصل کتاب، زمان تألیف آن، و چاپ‏هاى متعدد آن و در پایان ترجمه بقیه کتاب غایة القصوى مى‏پردازد که توسط آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى تداوم یافته، معرفى خواهد شد.

 غایة القصوى در ترجمه عروة الوثقى
کتاب »غایة القصوى« محدث قمى در زمان حیات سید محمدکاظم طباطبائى یزدى)ره( نویسنده عروة الوثقى، ترجمه شده است. چون در مقدمه کتاب از صاحب عروة الوثقى با دعاى »ادام اللّه ظلّه العالى« یاد کرده است.
شیخ آقا بزرگ تهرانى غایة القصوى را چنین معرفى کرده است:
الغایة القصوى فی ترجمة عروة الوثقى، اصله للسید محمد کاظم الطباطبائى الیزدى، المتوفى 1338 ]صحیح 1337ق[ فى الفروع العملیة. ترجمه أوائله و جملة من کتاب صلاته، للشیخ عباس بن محمدرضا القمى المتوفى 23 ذی الحجة 1359. و البقیة من ترجمته للسید ابوالقاسم الاصفهانى. طبع جمیعه ببغداد 14.1339

مقدمه غایة القصوى
بسم اللّه الرحمن الرحیم و به ثقتى، الحمد للّه رب العالمین على آلائه و نعمائه و الصلاة و السلام على مُبلّغ احکامه و أشرف سفرائه محمد سید المرسلین و خاتم انبیائه، و على آله المعصومین سیّما على سید اوصیائه.
بعد چنین گوید این فقیر بى‏بضاعت عباس القمى ختم اللّه له بالحسنى و السعادة که مدت‏ها بود در خاطر خطور مى‏کرد که چقدر شایسته و لازم بود که براى مکلفین فراهم شود یک رساله جامعه که مشتمل باشد بر کثرت فروع و مهمات مسائل، و مُغنى باشد ایشان را در مقام حاجت از جمع آوردن اسفار و رسائل.
و اگرچه رساله‏هاى عملیه بسیار بود، لکن در بین آن‏ها نمى‏دیدم رساله‏اى را که از هر جهت جامع و براى کافه مقلدین نافع باشد، مگر در این ایام که برخوردم به رساله شریفه »عروة الوثقى فیما تعم به البلوى« که از قلم درربار حضرت حجة الاسلام و آیة اللّه فى الانام، مبیّن الحلال و الحرام، و فقیه أهل البیت)ع(، سیدنا الأعظم و ملاذنا المعظم، ابوالمکارم، مولانا السید محمدکاظم الطباطبائى )ادام اللّه ظلّه العالى( بیرون آمده است.
الحق همان کتاب است که همیشه دیدار آن را متمنى و طالب، و زیارت مثل آن را شائق و راغب بودم، چه آن رساله‏اى است سهل التناول و مرغوب، در نهایت جودت تألیف و حسن اسلوب، جامع جمیع رسائل و حاوى کافه مسائل، و کافل انواع فروع فقهیه، بل ناسخ رساله‏هاى عملیه15 - است - و لقد اجاد من قال فیها و فى مؤلفها:
فَقیهُ بَیت الوَحىِ ما خابَ فی       عروةً الوُثقى مَنِ اسْتَمْسَکا
فاِنَّ أهلَ البیتِ أدرى بِما       فى البیتِ مِنْ أحکامِه مَدْرکا16
و لکن چون آن کتاب شریف عربى بود و فارسى زبانان را از آن بهره نبود، به خاطرم رسید که آن را فارسى کنم تا نفعش عام و ذخیره این مجرم کثیر الآثام گردد. پس نصرت و توفیق خود را از حق تعالى خواستم و به نگارش ترجمه آن پرداختم، و نامیدم آن را به »الغایة القصوى فى ترجمة العروة الوثقى« و مرتب گردانیدم آن را بر یک مقدمه و پنج کتاب، و اللّه الموفق للصواب.17
ناگفته نماند که این کتاب صرف ترجمه نیست و فروع دیگرى به قلم محدث قمى به آن افزوده شده است; و گاهى برخى مطالب نیز حذف شده است.
در پاورقى مى‏نویسد:
مخفى نماند که در این رساله شریفه، اقتصار بر صرف ترجمه نشده، بلکه برخى از فروع مهمه دیگر که مخصوص سایر رسائل عملیه آن بزرگوار بود، مطابق فتوى و رأى مبارک به طرز مسائل به رمز ممتاز، در ذیل بعضى از فصول آن ملحق ساختم تا نفع آن اعم و فایده‏اش اتم باشد، چنانچه نادرى از فروع غیر دائره که مخصوص اهل علم و عربیت بود، صرف نظر از آن نموده، محول بر همان کتاب شریف داشتم.18
یادآورى این که این چهار سطر محدث قمى که در پاورقى صفحه سه مقدمه غایة القصوى به چاپ رسیده، در چاپ سنگى تبریز داخل متن غایة القصوى، صفحه 3 )سطر چهارم تا ششم( شده و متن کتاب را نامفهوم کرده است.
ترجمه تمام کتاب العروة الوثقى بیش از نهصد صفحه وزیرى است و محدث قمى)ره( تقریباً یک سوم آن، تا باب مقارنات نماز را ترجمه کرده است. یعنى مقدمه کتاب عروة الوثقى که شامل مباحث تقلید است و نیز اکثر کتاب طهارت و کتاب صلاة را تا باب چهارم در مسائل متعلق به ستر و ساتر را ترجمه کرده است; یعنى تا صفحه 267 چاپ سربى بغداد، تا صفحه 163 چاپ سنگى تبریز، و تا صفحه 344 چاپ سنگى هند.
بقیه ترجمه که تقریباً دو سوم کتاب را شامل مى‏شود، توسط مرحوم آقا سید ابوالقاسم اصفهانى ترجمه شده است. ایشان بیش‏تر رساله‏هاى عملیه مراجع نجف را به فارسى برگردانده است.
ترجمه محدث قمى، یک سوم عروة الوثقى را شامل مى‏شود و در باب »مقارنات نماز« خاتمه مى‏یابد; زیرا در این باب در 302 صفحه در بین دو ابرو، مرحوم سید ابوالقاسم اصفهانى مترجم دیگر کتاب مى‏نویسد:
ذرّه بى‏مقدار از فیض مقامات باطنیه و درجات عالیه معنویه که مختص محرمان بارگاه مقدس کبریایى است، محرومم; ولى در این موقع مناسب دیدم با اذن حضرت آیت اللّه سید استاد مد ظله العالى به مقدار فهم قاصر خود چند سطرى از اسرار نماز که از صاحب شریعت مقدسه رسیده و علماء اعلام ضبط نموده‏اند بنویسم....
پس از چهار صفحه که درباره اسرار نماز مطالبى نوشته، مى‏نویسد:
این است مختصرى از اسرار نماز که از گلستان اخبار ائمه اطهار)ع( و کتب علماء اخیار رضوان اللّه علیهم گلچین کرده، نوشتم. شاید برادران دینى از آن منتفع و سبب نجات این ذره بى‏مقدار نیز گردد.«
پس از این، »باب هفتم افعال نماز« است.
از این که محدث قمى مى‏نویسد:
مرتب گردانیدم آن را بر یک مقدمه و پنج کتاب«، این احتمال هست که او و مرحوم سید ابوالقاسم اصفهانى کتاب را بین خود تقسیم کرده باشند، و پنج کتاب آن را او، و بقیه را سید به عهده گرفته بوده، ولى او از همان کتاب اول یعنى نماز پیش نرفته است.
شاید محدث قمى به واسطه بیمارى یا سفر به ایران یا جاى دیگر، یا به علت علاقه‏اش به تألیفات دیگر، توفیق نیافته کار را ادامه دهد; و به دستور مرحوم آیت اللّه یزدى مؤلف کتاب، مرحوم سید ابوالقاسم اصفهانى به آن کار پرداخته، ومؤلف سفارش کرده که چون کتاب ترجمه فارسى مى‏شود، خوب است او خود شمه‏اى راجع به اسرار نماز با استفاده کتب احادیث و اخبار بنگارد تا مقلدین فارسى‏زبان با بینش بهتر به مطالعه کتاب و اقامه نماز که اصلى‏ترین فروع دین است، همت گمارند.19

چاپ‏هاى غایة القصوى
شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه، ج 16، ص 14 مى‏نویسد: »الغایة القصوى... طبع جمیعه ببغداد 1339ق« و نیز به تبع ایشان در تمام منابع - حتى مرحوم دوانى در مفاخر اسلام - سال 1339ق را براى اولین چاپ غایة القصوى برشمرده‏اند. در بعضى منابع نیز چاپ اول آن را به سال 1328ق در مطبعة دارالسلام بغداد معرفى کرده‏اند; که هر دو تاریخ اشتباه است.
پیش‏تر گفتیم اولین چاپ غایة القصوى باید بین سال‏هاى 1334ق تا 1336ق )که چاپ سنگى تبریز بود( بوده باشد.

غایة القصوى چاپ هند 1339ق
غایة القصوى چاپ هند شامل 629 صفحه سنگى رحلى تقریباً، تمام ترجمه عروة الوثقى و تصحیحاتى را در بردارد که بر روى چاپ سربى بغداد شده بود این چاپ حواشى آیت اللّه سید محمد حسینى فیروزآبادى یزدى تا پایان کتاب را در بر مى‏گیرد و در زمان حیات مرحوم فیروز آبادى به چاپ رسیده است. زیرا در تمام حواشى، جمله »دام ظلّه و مدّ ظلّه« را به دنبال دارد.
ترجمه محدث قمى تا باب چهارم در مسائل متعلق به ستر و ساتر کتاب صلاة است که تا صفحه 344 چاپ هند است. بقیه ترجمه تا صفحه 629، به قلم آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى است.

غایة القصوى چاپ 1336ق سنگى
یکى دیگر از چاپ‏هاى غایة القصوى چاپ سنگى رحلى است که در 334 صفحه به سال 1336ق در تبریز به چاپ رسیده است. این چاپ، طبع اول کتاب نیست. چون در صفحه عنوان تصریح مى‏کند که چون نسخه‏هاى غایة القصوى »کم یاب و نایاب بود« این کتاب را دوباره چاپ کرده‏اند.

 افست انتشارات المکتبة المرتضویة - تهران
غایة القصوى چاپ سربى بغداد که در قطع وزیرى بزرگ بود، توسط انتشارات المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، در ناصر خسرو تهران، در قطع وزیرى افست شد و با همان اغلاط چاپ سربى بغداد، تجدید چاپ گردید.
چاپ تهران، انتشارات صبح پیروزى، سال 1381 و 1382ش
کتاب غایة القصوى به سال 1382 - 1381ش به کوشش على رضا اسداللهى فرد، حروفچینى جدید شد و در دو جلد )جلد اول در 448 صفحه به سال 1381ش، و جلد دوم آن در 444 صفحه به سال 1382ش( به چاپ رسید.
تمام کتاب غایة القصوى به نام محدث قمى)ره( به ثبت رسیده است که از بزرگ‏ترین اشتباهات این چاپ به حساب مى‏آید. با وجود آن که مقدمه جلد دوم غایة القصوى )مقدمه‏اى که در تمام چاپ‏ها توسط مترجم دوم یعنى آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى نوشته شده( در چاپ اسداللهى فرد، در صفحه 147 جلد دوم غایة القصوى نیز به چاپ رسیده است. ایشان متوجه مترجم دوم نشده‏اند و با چاپ آن مقدمه، باز تمام ترجمه عروة الوثقى را از تألیفات محدث قمى برشمرده‏اند که این نیز یکى دیگر از عجایب این چاپ غایة القصوى و نشانگر عدم مطالعه مقدمه کتاب است که مقابله و تصحیح نیز انجام نشده است. اشکالات متعدد دیگرى در این چاپ هست که از آن صرف نظر مى‏کنیم.

ترجمه آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى(ره)
چنان که پیش‏تر اشاره شد، عروة الوثقى از اول کتاب عروه تا اوائل کتاب صلاة تا باب ستر و ساتر، توسط محدث قمى)ره( ترجمه شد و از آن جا تا پایان کتاب توسط آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى ترجمه شده است. ایشان در ابتداى جلد دوم غایة القصوى مقدمه‏اى بدین گونه نوشته‏اند:
بسم اللّه الرحمن الرحیم، الحمد للّه و الصلاة على رسول اللّه وآله امناء اللّه، اقل اثم جانى ابوالقاسم الموسوى الاصفهانى عفى عنه گوید که جناب عالم ورع تقى آقاى حاجى شیخ عباس قمى دام تأییده سابقاً به ترجمه کتاب مستطاب عروة الوثقى شروع و از کتاب طهارت تا اواخر احکام اموات و قدرى از کتاب صلاة تا اول ستر و ساتر نوشتند، و تتمه کتاب طهارت و عمده صلاة و بقیه کتب آن در عهده تعویق ماند. این ذره کم‏نام و اقل انام نظر به شدت احتیاج عموم اهل ایمان و کافه شیعیان از اهالى ایران و سایر بلاد مسلمانان فارسى‏زبان که نوعا مقلّد حضرت مستطاب آیة اللّه الملک العلام حجة الاسلام آقاى علامه طباطبائى مد ظلّه العالى على رؤوس الأنام مى‏باشند، با عدم قابلیت و قصور خود به اشاره آن بزرگوار با کمال تعجیل به تکمیل ترجمه آن اقدام نمودم، و به سبب اشتمال آن بر قواعد فقهیه و اشارات به بعض نکات علمیه با التزام به آن که به قدر مقدور خصوصیتى از خصوصیات آن در ترجمه فروگذار و دقیقه‏اى از دقائق آن فوت نشود، با ملاحظه کمال اختصار به بیانى که عوام نیز بتوانند از فوائد متضمنه آن بهره‏مند باشند، خالى از صعوبت نیست; زیرا به حکم وجدان، لسان در بیان معانى انشائیه مطلق العنان است. به خلاف ترجمه کتابى از لغتى به لغت دیگر با تقیّد به حفظ ترتیب و التزام به بیان تمام فروع مندرجه. پس هرگاه در تعبیرات آن قصورى شده، امید است معذورم دارند. و اسئل اللّه تعالى أن یجعلها ذخیرتى لیوم لاینفع مال و لا بنون فإنّه أرحم الراحمین.20
مترجم غیر از ترجمه عروة الوثقى درباره اسرار نماز، حدود چهار صفحه مطلب به ترجمه کتاب افزوده است و در پایان باب ششم که در مقارنات نماز است، مى‏نویسد:
مترجم ابوالقاسم الموسوى الاصفهانى عفى عنه گوید، اگرچه این ذره بى‏مقدار از فیض مقامات باطنیه و درجات عالیه معنویه که مختص محرمان بارگاه قدس کبریایى است محرومم، ولى در این موقع مناسب دیدم با اذن حضرت آیة اللّه سید استاد مدّ ظلّه العالى به مقدار فهم قاصر خود چند سطرى از اسرار نماز که از صاحب شریعت مقدسه رسیده وعلماى اعلام ضبط نموده‏اند بنویسم: ]بعد از چهار صفحه مى‏نویسد[ این است مختصرى از اسرار نماز که از گلستان اخبار ائمه اطهار)ع( و کتب علماى اخیار رضوان اللّه علیهم گل چینى کرده، نوشتم; شاید برادران دینى از آن منتفع و سبب نجات این ذره بى‏مقدار نیز گردد.21

چند حاشیه بر غایة القصوى
به دلیل کثرت فروعات کتاب العروة الوثقى، و نیز به دلیل فارسى بودن کتاب غایة القصوى، و مبتلابه جامعه به رساله‏هاى عملیه فارسى، کتاب غایة القصوى مورد استقبال علما قرار گرفت. از این رو عده‏اى از مراجع و علماى قرن چهاردهم - بعد از وفات سید یزدى - بر آن حاشیه نوشته‏اند که مشهورترین آنان عبارتند از:
1. حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى )م 1355ق(22;
2. حاج میرزا جوادآقا ملکى تبریزى )م 1343ق(;
3. آقا ضیاء الدین عراقى )م 1361ق(;
4. حاج سید محمد فیروزآبادى یزدى )م 1345ق(;
5. حاج شیخ ابوالقاسم کبیر قمى )م 1353ق(;
6. و دیگر علما و مراجع تقلید.
در این جا به معرفى برخى از آن‏ها پرداخته مى‏شود:
 الف( میرزا جوادآقا ملکى تبریزى)قده(
میرزا جواد آقا ملکى تبریزى فرزند حاج میرزا شفیع تبریزى )متوفاى 1343ق( عارفى فقیه و مجتهدى سالک و عالمى عامل که با دو بال فقاهت و سلوک توانست به سوى ملکوت اعلى پرواز کند و در جرگه ملکوتیان و مناجاتیان قرار گیرد.
 اشعار فارسى در نماز
از فتاواى مشهور میرزا جواد آقا خواندن شعر به فارسى در قنوت و غیرقنوت است.
در غایة القصوى، ص 356، مسأله 3: »جایز است در قنوت دعا کردن به زبان فارسى و ترکى و غیر آن‏ها از لغات اگرچه وظیفه قنوت محقق نمى‏شود مگر به عربى.« ایشان در حاشیه نوشته‏اند: »اگرچه شعر فارسى باشد مثلاً در قنوت بگوید:
من بنده تو تو خداى منى           من هم براى تو تو براى منى
نیز در غایة القصوى در ادامه همان مسأله 3 که دارد: »و همچنین جایز است در غیر قنوت از احوال نماز« ایشان حاشیه نوشته‏اند که: اگرچه شعرهاى فارسى باشد مثلاً در سجده بگوید:
مالم به خاک روى مذلّت به این امید
شاید که دوست را به ضراعت رضا کنم23
در آثار الحجة مرحوم رازى نوشته شده که: »وى در قنوت نمازهاى نافله این بیت عارف شیراز را از عمق جان زمزمه مى‏کرد:
زان پیشتر که عالم فانى شود خراب24
ما را ز جام باده هستى خراب کن
نسخه‏هاى خطى حواشى غایة القصوى میرزا جواد آقا ملکى تبریزى
1. حواشى خطى میرزا جواد آقا ملکى تبریزى بر نسخه سنگى رحلى چاپ تبریز به سال 1336ق. این حواشى خطى در کتابخانه شخصى آیت اللّه حاج شیخ رضا استادى )زید عزه العالى( نگهدارى مى‏شود که عکسى از آن نسخه خطى و سنگى توسط ایشان در اختیار حقیر قرار گرفت. آقاى استادى ضمن کتاب‏شناسى تألیفات آیة اللّه العظمى طباطبایى یزدى)ره( درباره این حاشیه، این توضیح را نوشته‏اند که:
در زمان مؤلف ]سید یزدى[ ترجمه به فارسى شده به نام غایة القصوى، و ترجمه هم مورد توجه اعلام فقاهت قرار گرفته و برخى آن را تحشیه کرده‏اند. از جمله حاشیه غایة القصوى از مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملکى در هامش نسخه چاپى سال 1336ق - در زمان حیات مرحوم سید - به صورت دست‏نویس در مکتبه این‏جانب موجود است.25
2. حواشى خطى بر نسخه چاپ سربى بغداد در کتابخانه حضرت آیت اللّه حاج آقا حسین علوى خوانسارى)ره( در شهر خوانسار نگهدارى مى‏شود. عکس این حواشى توسط فرزندشان جناب فاضل گرامى حضرت حجة الإسلام و المسلمین حاج آقا مرتضى علوى خوانسارى در اختیار این جانب قرار گرفته است.
این حواشى همراه با سایر حواشى علما بر غایة القصوى، با اصل غایة القصوى در دو جلد به زیور طبع آراسته خواهد شد. ان شاء اللّه.
ب( آیت اللّه سید محمد فیروزآبادى و اولین حاشیه بر غایة القصوى
آقا سید محمد فیروزآبادى یزدى نجفى (1345 - 1265ق( یکى از مراجع و مجتهدان بزرگ شیعه که به حسن اخلاق و زهد و وقار شهرت داشت. بیش‏ترین بهره‏ها را از دو شخصیت معاصر خویش، یعنى سید محمد کاظم یزدى )صاحب عروة الوثقى( و آخوند خراسانى )صاحب کفایة الأصول( برد. پس از سال‏ها تحقیق در حوزه نجف در علم فقه و اصول، صاحب نظر گردید و پس از وفات سید محمد کاظم یزدى یکى از مراجع وقت شد.26
ایشان با تألیفاتى مانند ازاحة الشکوک فی حکم لباس المشکوک، توانست جایگاه خویش را در بین بزرگان حوزه نجف به اثبات برساند. 27
به دلیل اقامه نماز جماعت در صحن حضرت امیرالمؤمنین على)ع( در بین مردم نیز از جایگاه خاصى برخوردار بود و در کشور ایران و هند و... مقلدان بسیار داشت. از این رو در پاسخ به کثرت مراجعات مردم فارسى‏زبان، اقدام به حواشى غایة القصوى در ترجمه عروة الوثقى کرد.
حاشیه غایة القصوى فیروزآبادى همراه با غایة القصوى در سال 1339 ق در بمبئى هند در 629 صفحه، چاپ سنگى )وزیرى بزرگ( شد.
ایشان در صفحه اول کتاب غایة القصوى مى‏نویسد:
عمل به کتاب غایة القصوى فتواى آیت اللّه طباطبائى ]سید محمدکاظم یزدى)ره([ با ملاحظه حواشى احقر در آن صحیح و مجزى است. حرّره الأحقر محمد الحسینى الفیروزآبادى الیزدى عفى عنه.28
نیز در ابتداى غایة القصوى )با حواشى فیروزآبادى( نوشته شده:
هو اللّه تعالى شأنه، غایة القصوى به امضاى حضرت مستطاب حجة الإسلام و المسلمین رئیس الملة و الدین، أفقه الفقهاء العصر فی الشرع المبین، آیة اللّه تعالى فی العالمین، مبین الحلال و الحرام، ابوالمکارم سیّدنا و عمادنا السید محمد الفیروزآبادى الیزدى متع اللّه المسلمین بطول بقائه، آمین یا رب العالمین.29
این حواشى فقط جلد اول غایة القصوى را شامل مى‏شود که تا پایان کتاب اعتکاف است.
قابل توجه این که این حواشى فارسى بر غایة القصوى، قبل از حواشى ایشان بر اصل عروة الوثقى است; چرا که حواشى غایة القصوى قبل از سال 1339ق تألیف شد و در سال 1339ق در بمبئى هند به چاپ رسید و حواشى ایشان بر اصل عروة الوثقى پس از این تاریخ است.
مرحوم فیروزآبادى در سال 1342ق، سه سال بعد از چاپ حاشیه غایة القصوى، فهرستى از حواشى خود بر کتاب عروة الوثقى را در 98 صفحه به چاپ رساند. در صفحه عنوان این حواشى نوشته شده است:
فهرست الحواشی التی علّقها علامة العلماء و المحققین، شمس الفقهاء و المجتهدین، فخر المتقدمین و المتأخرین، أنیس الملّة و الدین، آیت اللّه العظمى على العالمین... السید محمد الیزدی الفیروزآبادی نور اللّه أبصارنا بنور... .30
نیز:
فهرست الحواشى التى علقها سیدنا الأعظم و ملاذنا الأفخم مروّح الأحکام و مبین الحلال و الحرام... سید محمد الفیروزآبادى الیزدى... على العروة الوثقى... طبعت فى المطبعة المبارکة المرتضویة فى النجف الأشرف 1342.
مرحوم فیروزآبادى در ابتداى حواشى خود بر عروة الوثقى مى‏نویسد:
بسم اللّه الرحمن الرحیم. لا بأس بالعمل بالکتاب المستطاب الذى یبقى المسمى بعروة الوثقى مع ملاحظه الحواشى المندرجة فى الفهرست ان شاء اللّه تعالى، حرّره محمد الحسینى الیزدى الفیروزآبادى.31
خوشبختانه آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى، مترجم دوم عروه در تصحیح این حواشى عروة الوثقى، همکارى داشته است. در پایان فهرست حواشى عروة الوثقى فیروزآبادى، صفحه 98 نوشته شده:
قد تمّ بحمد اللّه و حسن توفیقه فهرست الحواشى التى علقها... السید محمد الیزدى الفیروزآبادى النجفى مد ظلاله المبارک على مفارق الأنام و... مع کمال الدقة فى التصحیح و المقابلة بید الأقل أحمد بن شیخ محمدرضا القمى طاب ثراه، و قد طبع... من سنة 1342 الهجریه. و کان المصحح بمباشرة الأثم الجانى ابوالقاسم الموسوى الاصفهانى عفى عنه.
آثار فیروزآبادى در کتاب‏هاى تراجم و شرح حال نگارى و... به تفصیل معرفى شده است و متأسفانه از حواشى بر غایة القصوى نامى برده نشده است. از حواشى بر اصل عروة الوثقى یاد شده است. مرحوم خان بابا مشار در تمام کتاب‏هاى خود، به دلیل چاپ غایة القصوى و حواشى آن، به معرفى آن پرداخته است که خالى از اشکال و نقد نیست.
مرحوم مشار که در فهرست کتاب‏هاى چاپى فارسى، حاشیه غایة القصوى فیروزآبادى را معرفى کرده است، دچار چند اشتباه شده که از ذکر آن صرف نظر مى‏کنیم.
فیروزآبادى حاشیه بر عروة الوثقى هم دارد که در فهرست کتاب‏هاى چاپى عربى مشار، ص 287 چنین معرفى شده است: »حاشیة عروة الوثقى، حاشیة سید محمد فیروزآبادى یزدى نجفى، نجف، 1345ق، سنگى وزیرى، 147 + 575 صفحه.«
مرحوم سید محمد فیروزآبادى در سال 1345ق بدرود حیات کرده‏اند.
ج( دو نامه از آقا ضیاء عراقى به آقاى مرعشى)ره(
آنچه در ادامه مى‏آید، نکاتى است برگرفته از دو نامه آقا ضیاءالدین عراقى به آیت اللّه مرعشى درباره تعلیقه عربى آقا ضیاء بر العروة الوثقى و حاشیه فارسى وى بر الغایة القصوى و برخى نکات دیگر.
حاشیه عروه آقا ضیاء در سال 1346 به وسیله آقاى علامى در کرمانشاه چاپ شده است.32 آقا ضیاء در نامه اوّل متذکر شده که خبردار شده است که آقاى مرعشى مى‏خواهند عروه را با حواشى سید ابوالحسن اصفهانى و حواشى آقا ضیاء چاپ کند; بنابراین از آقاى مرعشى درخواست کرده که حاشیه فارسى بر الغایة القصوى را که نزد شیخ حسن علامى کرمانشاهى است، به عربى برگردانده به جاى حاشیه عربى چاپ کند; چرا که احتیاطهاى این حاشیه فارسى از حاشیه عربى کم‏تر است.
در نامه دوم که آقا ضیاء آن را در سال1359 نگاشته، یادآور شده که دو سال پیش بر الغایة القصوى حاشیه زده است; ولى در نامه اول که در سال 1355ق نوشته به نوشته شدن حاشیه بر الغایة القصوى تصریح مى‏کند. این ظاهراً سهو القلمى است که به جاى چهار، دو سال نوشته است.
نکته شایسته توجه در نامه دوم این است که آقا ضیاء از نظرِ چهار سال پیش خود برگشته و از آقاى مرعشى مى‏خواهد که حواشى سید ابوالحسن اصفهانى را به فارسى برگرداند و با حاشیه فارسى‏اش بر الغایة القصوى چاپ کند; تا فارسى‏زبانان از آن استفاده برند.
آقا ضیاء در این نامه به چاپ حاشیه خود بر منتخب سید در شیراز اشاره مى‏کند. ظاهراً منظور وى از منتخب، همان منتخب الرسائل سید یزدى است که رساله فارسى سید بوده و سید ابوالقاسم اصفهانى آن را از فتاواى سید گرد آورده است.33
نامه اول
قم 21 ذى الحجه سنه 1355ق
خدمت جناب مستطاب عمدة الفضلاء الفخام رکن الاسلام آقاى آمیرزا شهاب الدین المشتهر بالنجفى دامت برکاته
باسمه تعالى شأنه
به عرض عالى مى‏رساند إن شاء اللّه وجود شریف خالى از کلال و خاطر مُنیف محفوظ از ملال باشد. رجاء واثق آن که مدام مؤیّد و منصور از ناحیه مقدسه امام عصر )عجل اللّه فرجه( باشید.
چندى قبل مرقومه از سرکار رسید و امر به ارسال رساله فرمودید. به آقاى اخوى تکلیف کردم، عذر آورد; من هم دیگر دنبال نکردم. این هفته از آقاى علامى کرمانشاهى خطى رسید که چند عدد رساله حاشیه عروه ارسال محضر محترم نموده، از ایشان متشکر... شدم ولى گمان ندارم مصرف این مقدار قم باشد. اگر مصلحت بدانید قدرى به طهران به توسط رفیقى اگر دارید ارسال و اگر آقاى آقا شیخ محمد على عراقى که از منسوبین من است با شما در این بابت هم عقیده باشد، بد نیست که به توسط ایشان هم چند نسخه به عراق بفرستند.
به هر حال مطلب اهم از این آن که، سابقاً مرقوم شد که بناست عروه چاپ شود مشتملاً بر حواشى آیت اللّه اصفهانى و حواشى احقر. در این صورت خیلى میل دارم که حواشى غایة القصوى که ترجمه عروه است به فارسى، عربى شود و در حاشیه عروه جدیده چاپ شود چون که این حاشیه جدید نو است و خیلى زحمت جدید... کشیدم و اشکال و احتیاطش از حاشیه فعلیه عروه کم‏تر است و شاید هم که أدقّ نظراً باشد و این غایة القصوى محشّى به خط من در کرمانشاه خدمت آقاى علامى است. عین این خط را اگر بفرستید کرمانشاه ایشان امانیه ارسال مى‏فرمایند و زحمت این کار در عهده سرکار است که به تدریج چاپخانه مى‏نویسند. سرکار هم به تدریج حاشیه را عربى مى‏فرمایید و ملحق مى‏کنید و تفصیل )کذا( من خیلى انفع از این حاشیه است چون اشکال و احتیاطش کم‏تر است. نوشتم به آقاى علامى که این حاشیه را مستقلاً چاپ کنند. مرقوم داشتند که چون نسخه غایة القصوى کم است این حاشیه بى‏فایده خواهد شد حالا دیگر آنچه به نظر سرکار مى‏آید، اولى است. هر چه آن خسرو کند، شیرین بود.
خدمت حجج اسلامى الصفوة خاصه آقاى آقا شیخ محمد على عراقى ابلاغ سلام مخصوص متصدعم. الاحقر ضیاءالدین العراقى.
خط آیت الله مرعشى در حاشیه نامه
صورة ما کتبه سلطان اقلیم التحقیق و ملک عرشیة الافادة فخر المدقّقین مدرّس الاسلام ویتیمة الدهر، مربّى أهل الفضل الذی الیه ینتهى سلسلة أفاضل فی هذا العصر، آیة اللّه فی الأنام شیخنا و استادنا و مولانا الشیخ آقا ضیاءالدین العراقی )متّع اللّه المسلمین ببقاءه و جزاه عنّی خیراً(.
نامه دوم
قم پنجم جمادى الآخرة سنه 1359ق
محضر شریف جناب مستطاب عمدة العلماء الاعلام و افتخار الفضلاء العظام حضرت شریعت‏مدار کهف الاسلام حجة الانام آقاى آقا سید شهاب الدین معروف به آقا نجفى، مشرّف.
باسمه تعالى شأنه
به عرض عالى مى‏رساند ان شاء اللّه وجود شریف را ملالى نیست. مدام تحت لواء حجت عصر )عجل اللّه فرجه( مظفر و منصور باشید. مرقومه شریفه واصل، از بشارت... صحیفه سرکار متشکر و از بذل لطف و ملاحظه کردن سرکار بى‏اندازه شاکرم و بر حسب نظر به آن یک حاشیه عروة الوثقى از حاجى شیخ حسن علامى کرمانشاهى براى چاپ زدن مؤمن از کرمانشاه مى‏طلبد; ولى عرضى که هست این که جدیداً غایة القصواى سید مرحوم آیت اللّه یزدى را در دو سال قبل حاشیه کردم و فرستادم کرمانشاه پیش حاجى شیخ حسن علامى اصفهانى. اگر بشود که آن غایة القصوى چاپ بخورد و حواشى آیت اللّه اصفهانى که بر عروة الوثقى دارند، فارسى کنند و به غایة القصوى ملحق کنند، خیلى براى ایران و عجم انفع خواهد بود. و اگر بنا شد همین خط من را براى حجة الاسلام حاجى شیخ حسن علامى مى‏فرستید و خودتان خطى به ایشان بنویسید. ایشان ان شاء اللّه غایة القصوى را مى‏فرستند به قم و وادارید مؤمن همین کتاب را چاپ زند، به جهاتى بهتر است. و اگر هم وجهش را بفرستید پیش خود حاجى شیخ حسن که در کرمانشاه حواشى سید را ملحق کنید و چاپ زنید، شاید اولى است. و من را هم نسبت به ایشان مسبوق کنید تا از نجف سفارش به ایشان بنویسم. حالا هر چه به نظر سرکار آمد، مختارید. هر چه را خسرو کند شیرین بود.
و حاشیه فارسى بر رساله منتخب سید داشتم قریب هفتصد صفحه سابقاً خواستید و فرستادم ندانستم چه شد و چه کردید. دیگر رساله فارسى ندارم. فحص کنید گمان مى‏کنم قم پیدا شود و طهران و عراق هم مى‏دانم هست. عجالتاً به گنجه گشتم پیدا نکردم که ارسال خدمت شود و در شیراز هم رساله فارسى خیلى دارم پیش سید جعفر پسر مرحوم آقا سید طاهر شوشترى طهرانى شیرازى. بنویسید به آن آقاى شیرازى رفیق خودتان، خواهد فرستاد و من هم مى‏سپارم که بفرستند چون یک رساله از من در شیراز چاپ شده و عمده نسخه‏هایش پیش همین خانواده مرحوم آسید طاهر است که فعلاً آسید جعفر پسر ایشان است در شیراز.
زمانه عزتت مستدام
الاحقر ضیاءالدین العراقى. مجدداً عرض مى‏کنم اگر بنا شد غایة القصوى چاپ شود، مرقوم دارید به الحاج شیخ حسن سفارش بنویسم. ضیاءالدین.34