بررسى اختلاف در تعمیم دلیل به حکمت حکم

1. این مقاله برگرفته از تحقیق »درآمدى بر فلسفه احکام، کارکردها و راه‏هاى شناخت« است که نویسنده در پژوهشکده فقه و حقوق، در حال انجام آن مى‏باشد.
2. على نمازى شاهرودى، در مستدرک سفینة البحار، بلا فاصله پس از نقل روایت »الصلاةمعراج المؤمن« از رسول اکرم صلى الله علیه وآله، مى‏گوید: »ولایترتب علیها تلک الثمرات إلا بحضور القلب التى هى روحها، إذا الجسد بلا روح لایترتب علیه أثر« )همان: 343). البته ممکن است بتوان چنین ادعا کرد که آن مقدار از عروج و بازدارندگى از فحشا و منکر و ذکر الله و... که مصلحت ملزمه دارد، با شرایط صحت نماز، تحصیل مى‏شود; و آن مقدار که مصلحت غیرملزمه دارد، با حضور قلب به دست مى‏آید، که از شرایط کمال نماز است.
3. از جمله شواهد انتساب این قول به محقق داماد، آثار شاگردان ایشان، مانند آیات عظام شبیرى زنجانى )تقریرات در نکاح، جلسه 5 و 21)، مؤمن (367 :1416) و نیز برخى دیگر از محققان با استناد به سخنان فرزند محقق داماد )رضانیا معلم، 340 :1383) است. درگاه معظم‏له (01064=dielcitrA&27401=:ptth//ten.inajnaz/dip?xpsa.xedni; 81/7/4931) و نیز درگاه مدرسه منتسب به ایشان (23=:ptth//ri.hahtahabom/dit?php.daerhtwohs) نیز بر این ادعا دلالت دارد.
4. تعبیرى که نویسنده در »اکل طین« یافت، این است: »من انهمک فى اکل الطین فقد شرک فى دم نفسه« )شیخ صدوق: علل الشرائع، 532/2، حدیث3) و »ان اکل الطین یورث السقم فى الجسد« )همان، حدیث5). تعبیر داخل متن، در تحریم میته و تحریم طحال، وارد شده است )شیخ صدوق: عیون أخبار الرضا)ع(، 101/1).
5. البته نظر آیت‏الله شبیرى زنجانى، علت بودن این تعلیل است )شبیرى زنجانى، تقریرات درس نکاح، جلسه 21); ولى از آن‏جا که ایشان علت را نیز مخصص نمى‏دانند، از این حیث براى ایشان فرقى ندارد; و بنا بر رأى مشهور، از این حیث میان علت و حکمت، اختلاف است.

منابع:
1. قرآن کریم.
2. اصغرى، علیرضا; علیمراد مهاجرى; و حسین سنایى )زمستان 1393)، »علت و حکمت از دیدگاه آیت‏الله العظمى شبیرى زنجانى دام ظله«، فصل‏نامه علمى - تخصصى »تا اجتهاد«، مدرسه فقهى امام محمدباقر علیه السلام، سال چهارم، پیش‏شماره 13.
3. اصفهانى، محمدحسین (1419ق(، حاشیة کتاب المکاسب، ج2 و3، تحقیق از عباس محمد آل‏سباع قطیفى، ج4، دار المصطفى)ص( لإحیاء التراث، چاپخانه علمیه، چاپ اول.
4. بجنوردى، حسن (1419 ق(، القواعد الفقهیة، ج3، تحقیق از مهدى مهریزى و محمدحسن درایتى، نشر الهادى، چاپخانه الهادى، چاپ اول.
5. جبعى عاملى )شهید ثانى(، زین‏الدین )بى‏تا(، رسائل الشهید السعید الفقیه زین‏الدین على الجبعى العاملى، مکتبة بصیرتى، قم.
6. بستان )نجفى(، حسین )زمستان1390)، »تحقیقى درباره علت و حکمت در احکام شرعى«، فصلنامه پژوهش‏هاى اصولى، شماره11.
7. حسینى بهسودى، محمد سرور واعظ (1417ق(، مصباح الأصول )تقریر بحث آیت‏الله أبوالقاسم خوئى(، ج3، مکتبة الداورى، قم، چاپ پنجم.
8. حکیم، محمدتقى (1979م(، الاصول العامة للفقه المقارن )مدخل الى دراسة الفقه المقارن(، مؤسسة آل البیت )علیهم السلام( للطباعة والنشر، چاپ دوم.
9. خمینى موسوى)امام(، روح الله (1421ق(، کتاب البیع، تحقیق و نشر از مؤسسه تنظیم و نشر آثار الامام الخمینى، تهران، چاپ اول.
10. علامه حلى، حسن (1421ق(، منتهى المطلب فى تحقیق المذهب، ج7، تحقیق تصحیح و تعلیق از على‏أکبر غفارى، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، چاپ اول.
11. شبیرى حسینى زنجانى، موسى )بى‏تا(، تقریرات درس نکاح آیت‏الله شبیرى زنجانى، جلسه 5 در: (63064=dielcitra&27401=:ptth//ten.inajnaz/dip?xpsa.xedni) و جلسه 21 در: (11064=dielcitra&27401=:ptth//ten.inajnaz/dip?xpsa.xedni).
12. طباطبایى، محمدرضا (1371ق(، تنقیح الاصول )تقریر بحث آیت‏الله آقا ضیاءالدین عراقى(، چاپخانه حیدریة، نجف.
13. غزالى، أبوحامد محمد (1417ق(، المستصفى فى علم الاصول، تصحیح از محمد عبدالسلام عبدالشافى، دار الکتب العلمیّة، بیروت.
14. مجلسى )علامه(، محمدباقر (1403ق(، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، ج6، مؤسسة الوفاء، بیروت، چاپ دوم; و ج62، تحقیق از إبراهیم میانجى و محمدباقر بهبودى، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوم.
15. مؤمن قمى، محمد (1416ق(، کتاب الصلاة )تقریر بحث آیت‏الله محقق داماد(، تحقیق و نشر از مؤسسة النشر الإسلامى التابعة لجماعة المدرسین بقم المقدسة، قم، چاپ دوم.
16. نجفى خوانسارى، موسى (1418ق(، منیة الطالب فى شرح المکاسب )تقریر بحث میرزا محمدحسین غروى نائینى(، ج2، تحقیق و نشر از موسسة النشر الاسلامى التابعة لجماعة المدرسین، قم، چاپ اول.
17. نجفى، محمدحسن (1365ش(، جواهر الکلام فى شرح شرائع الاسلام، ج8، تصحیح و تعلیق از عباس قوچانى چاپخانه خورشید، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ سوم.
18. نمازى شاهرودى، على (1419ق(، مستدرک سفینة البحار، ج6، تحقیق و تصحیح از حسن بن على نمازى، مؤسسة النشر الاسلامى التابعة لجماعة المدرسین، قم.
19. همدانى، آقا رضا )بى‏تا(، مصباح الفقیه، ج1، ق1، مکتبة الصدر، چاپخانه حیدرى، چاپ سنگى، تهران.
02. 23=:ptth///ri.hahtahabom/dit?php.daerhtwohs.